Det ännu östligare karelska näset utgjorde med sina ändlösa sandstränder och ändlösa, på sandbotten stående skogar intet undantag från regeln. Här och där öppnade sig en vid pinnmo - om det nu var resultatet av en skogsbrand, en krigshandling eller av att forna odlingar övergivits. Ödsligheten växte ju mer man närmade sig ryska gränsen. När man såg dessa inbjudande, buktande sandstränder så gott som folktomma var det egendomligt att tänka sig att man hade en miljonstad på mindre än fem mils avstånd från gränsen. Gränslandet var avfolkat. Dystra minnen och föraningar gjorde att ingen ville bo där.

I förstadssamhällena till varje större stad brukar det ju finnas ett eller annat hemlighetsfullt, obebott hus av den typ som kriminalförfattare gärna gör till skådeplatsen för en nyckelhandling. Här, innanför stränderna, stod tusentals sådana. Karelska näset var tsartidens ryska riviera. De oproportionerligt jättelika och ödsliga centralstationer, som ibland kantade banan, vittnade ännu om den livliga trafiken.

I det fridfulla Kuokkala, som dock aldrig hörde till de större eller finare orterna, och där jag nu under några veckor gästade målaren Svenka Grönwall och Elmer Diktonius, fanns på sin tid tre hundra izvosjtsjiker vid stationen. Nu räckte det med chaufför Pekkanens Ford.

Och i skogarna låg de gamla villorna kringströdda. Ibland såg de ännu mänskliga ut fast timret hade grånat och fönsterrutorna gått all världens väg, ibland hade taken störtat in och björnbärsslingorna slagit rot och klängt in genom de nedmurknade fönsteröppningarna, ibland återstod ingenting annat än den höga, spinkiga och brandsvärtade skorstensstocken eller, i de fall där husen rivits och virket försålts, grundstenarna. I närheten av Rajajoki, själva gränsstationen, lär det sålunda ha funnits ett villasamhälle mitt i den uppväxande ungskogen, som påstods ge en fullkomlig illusion av hundraårig törnrosasömn. Men det såg jag aldrig.

Utefter stranden, på de naturskönaste tomterna och i de en gång begärligaste villorna, bodde folk ännu kvar - dels en tynande, med ryssar och tyskryssar blandad flyktingbefolkning - dels strödda sommargäster. Det sätt på vilket Ryssland gjorde sig påmint - utom i minnet - var genom de ivrigt sökande strålkastarknippena och genom Kronstadts grova artilleri som väckte en på nätterna med jordbävningsliknande övningar. Då skallrade tavlorna på spåntväggarna. Jag minns också ett elektriskt lok på någon decauvillebana som tjöt därborta på andra sidan, en gång i halvtimmen, ett elektriskt tjut.

Det var i denna miljö fast primitivare och före maskinåldern Edith Södergrans diktning slog ut i full blom - eller rättare sagt icke i denna miljö utan i en oas i öknen, Raivola. För den som älskar hennes diktning och kunnat besöka den omgivning där hon levat är det ett bestående minne. Det var en mycket trång krets, en liten fattig plätt av jorden, men hon förstod att vidga den för sig så att den blev en värld. Den bestod av kyrkan, kyrkogården, ”trädgården” med de stora träden och till sist sjön därnedanför - det var så att säga fyra makter som delade de få tunnlanden mellan sig, fyra regioner, ett kors. Men de stämde underbart väl överens, dessa makter - det fanns ingen osämja dem emellan. Det gjorde att stället fick korsvägens karaktär av centrum. Det finns många kulturella medelpunkter på jorden, ställen dit en intensiv förtätad stämning koncentrerats. Sällan har jag mött någon så intensiv som denna.

Det är i själva verket egendomligt. Kyrkan var en gammal murken träkyrka, visserligen rysk och pittoresk och översållad med lövsågsarbeten, men föga lysande. Kyrkogården - med sina andreaskors, sina konstgjorda blommor som tiden ändå hade tvingat att vissna, sitt religiösa bric-à-brac, sina bleknade fotografier under små glasramar - gav mer än andra ett intryck av alltings förgänglighet. Trädgården var på det hela taget en vanlig, igenvuxen sådan och sjön en vanlig sjö som en flod flyter genom. Men ändå var allting så vackert, trots sitt skräpiga förfall, och ändå tycktes allting leva. Det var som om någon vore närvarande.

Edith Södergrans gamla mor tog emot oss. Hon var numera nästan blind och golvet var överstrött av fjädrar efter fåglar som de båda katterna Kolk och Silverfota dragit in i rummen. Hon visade oss det stora, kalla, kala rummet där dottern dog, föga lämpligt för en lungsjuk. Tapeterna hängde i våder, konstreproduktioner var klistrade direkt på dem. Huset var grått och förfallet. Fru Södergran visade oss famlande ut i trädgården. Hon sade:

- Här måste det stå ett par björkar, här till vänster, och där framme en syren . . . är det inte en syren där? .. . och därborta äro de stora träden som Edith tyckte om- en lönn måste där finnas, ja, en lönn ... och så lärkträden där, de stora lärkträden. Och någonstans här måste det finnas en sibirisk gran, den har alldeles mjuka barr, man kan känna igen den på barren . . . Och Edith sade ofta: ”Nu skola vi gå ut och befria” - då menade hon att vi skulle gå ut och såga av torra grenar på träden och buskarna så att de icke kände sig hindrade av dem .

Hon fortsatte sin monolog och pekade omkring sig utan att se, men hon kunde sin trädgård ur minnet. När man hörde henne tala kände man igen den ofta kantiga och oviga svenskan i dotterns dikter. Det är en svenska i förskingringen - Edith Södergran föddes ju i S:t Petersburg - en svenska som bara haft boklig kontakt med urhemmet. Fru Södergran talade också som en bok, uttalade alla pluralformer.

I ett hörn av kyrkogården med utsikt över sjön låg graven, med en enkel vård av Aaltonen. Man måste ha sett dessa träd och buskar i vilka vinden susar ödsligt och känt det magnetiska i själva omgivningen för att rätt förstå de rader som fanns inhuggna på stenen:

Se här är evighetens strand,
här brusar strömmen förbi,
och döden spelar i buskarna
sin samma entoniga melodi .

Ty liksom själva denna lokalitet spelat en stor roll för Edith Södergran måste den spela en roll för hennes läsare. I själva verket finns det flera av hennes dikter som man inte helt och fullt kan förstå utan att ha varit på stället. Alldeles intill graven låg t.ex. hallonbacken om vilken det är fråga i dikten ”Min barndoms träd”:

Min barndoms träd stå höga i gräset
och skaka sina huvuden: vad har det blivit av dig?
- - -
Då du var barn förde du långa samtal med oss,
din blick var vis.
Nu ville vi säga dig ditt livs hemlighet:
nyckeln till alla hemligheter ligger i gräset i hallonbacken.
Vi ville stöta dig för pannan, du sovande,
vi ville väcka dig, döda, ur din sömn.

Det finns på en gång ett djup och en glädje i denna naturupplevelse som varit få diktare förunnad, den kämpande och bildstormande andens återvändande till det enkla och första - att allt är lika besjälat och att alla gåtors nyckel kan finnas på det närmast till hands liggande stället, där man minst tänker på att söka, lika väl som i något utland.

En annan dikt vars stämning blir förstärkt är ”Zigenerskan”.

Jag är en zigenerska ur främmande land,
i bruna hemlighetsfulla händer håller jag korten.
Dagar gå efter dagar, enformiga och brokiga.
Trotsigt blickar jag människorna i ansiktet:
vad veta de att korten bränna?
Vad veta de att bilderna leva?
Vad veta de att varje kort är ett öde?

Denna dikt - om korten, om hennes egna dikter - står inte fullt åskådlig framför en förrän man sett det karelska näsets exotiska zigenare, mindre blandade till sin ras än våra eller kanske bara mera östligt utstyrda, verkliga främmande fåglar i denna nordiska omgivning. Och även för övrigt finns det många av hennes dikter - ofta sådana som man tidigare tyckt vara av mindre värde - som får sin plötsliga förklaring genom denna kontakt med miljön och som sedan, tack vare det intryck man bevarat på näthinnan, står för en som bokmärken i hennes samlingar. Dit hör enligt min mening särskilt en del småstycken i den allra första samlingen Dikter, t.ex. ”Höstens dagar”, ”Höstens bleka sjö”, ”Stjärnorna”, ”I fönstret står ett ljus”, ”Tidig gryning” och många andra som först kan te sig som bagateller men i själva verket har något av den kinesiska lyrikens koncentration.

Att besöka Raivola var att besöka fattigdomen - om man fäste sig vid det yttre. För en samlare av litterära vykort måste det första intrycket bli av en oerhörd torftighet. Sjuk, fattig och förhånad har en människa levat här och ändå förmått göra det som fanns inom dessa snäva gränser, denna trädgård och denna kyrkogård, till skådeplatsen för ett själsligt äventyr av allmänmänskliga mått. Vilken inre kraft och trosvisshet har inte behövts. I stället för klagovisor har det blivit modiga ord som dessa, skrivna mitt i brinnande krig och molande hungersnöd:

Vi böra älska livets långa timmar av sjukdom
och trånga år av längtan
såsom de korta ögonblick då öknen blommar.

Nu är allt detta som om det inte hade varit. Eller det existerar endast i dikterna och på några bleknade fotografier.

Sista gången jag hörde något från Raivola - det är nu redan längesen och jag tror att det var samma Svenka Grönwall som hade haft sina vägar förbi under något av krigen - stod på platsen ett i jättelikt garage för militärbussar. Av den gamla södergranska kåken fanns inte ett spår och lika litet av kyrkan. De gamla ryska lungsotsgravarna var jämnade med jorden och Edith Södergrans egen gravsten hade väl använts till garagebygget eller hamnat i något bröstvärn, vad vet jag. De ”stora träden” fanns inte mer, bara sjön som inte gick att utplåna och kanske en och annan buske i vilken döden kunde spela.

Jag undrar också om stränderna längs Näset åter öppnats för Leningrads befolkning, tror dem snarare vara spärrade av taggtråd.

Men avfallet som brukade skvalpa iland och som huvudsakligen kom från den stora staden är sig kanske likt. Det brukade bestå av ett slags flytande, pimpstensliknande bitar, kanske pannsten, av evigt samma vattniga kålstjälkar och evigt samma blå-vit-randiga trasor efter utslitna matroströjör.

Nu står där, enligt Ralf Parland som varit där, ett jättelikt ”Folkets hus”, som gärna vill förse sig med en ny, berömd gravsten.

[1938/1954]

© Suzanne Ekelöf, 2022

Junan ikkunasta sai synkän vaikutelman Suomesta. Maisema kaipasi monin seuduin sitä metsän, järven ja vuorten vaihtelua, jota kuvittelemme että meillä on, vaikka olenkin tätänykyä oppinut jotain uutta ruotsalaisesta yksitoikkoisuudesta ja suomalaisesta improvisoinnista. Mielestäni vakavuus kohtasi meidät Turussa, henkilöityneenä Linnaan, joka on toisin kuin meidän Vasa-linnat enemmissä määrin säilyttänyt koristelemattoman luonteensa linnoituksena. Tämä vaikutelma seurasi mukana koko matkan Viipuriin, myös siellä henkilöityneenä synkkään korkealle kohoavaan vanhaan rajalinnoitukseen, jonka torninkupu jo muistutti idästä.

Sitäkin itäisempi Karjalan kannas loputtomine hiekkarantoineen ja loputtomine hiekkapohjalta kohoavine metsineen eivät mitenkään poikenneet vallitsevasta säännöstä. Siellä täällä avautui laaja hietamoreenimaa, oliko se nyt sitten seuraus metsäpalosta vai sodankäynnistä tai siitä että muinaisia viljelymaita oli hylätty. Autius laajeni sitä mukaa kuin lähestyimme Venäjän rajaa. Kun näki näitä tarjoutuvia kaarevia hiekkarantoja, joissa ei ollut juuri ketään, tuntui omituiselta ajatella, että miljoonakaupunki ei ollut kauempana kuin viidenkymmenen kilometrin päässä rajalta. Rajaseutu oli ihmisistä autio. Synkät muistot ja ennakkoaavistus aikaansai sen, ettei kukaan halunnut siellä asua.

Jokaisen vähän isomman kaupungin alueella on yleensä jonkinlainen hiukan salaperäinen tyhjillään oleva sen tyyppinen talo, jonka dekkarikirjailija mielellään ottaa käyttöön avainkertomukseensa. Täällä rantojen tuntumassa näitä taloja oli tuhansittain. Karjalan kannas oli tsaarinajan venäläinen riviera. Suhteettoman jättiläismäiset ja autiot päärautatieasemat, joita toisinaan näkyi radanvarrella, kertoi edelleen vilkkaasta liikenteestä.

Rauhallisessa Kuokkalassa, joka ei kuitenkaan koskaan ollut osana isoja tai hienoja seutuja, ja jossa minä nyt muutaman viikon ajan vierailin taidemaalari Svenka Grönvallin ja runoilija Elmer Diktoniuksen luona paikassa jossa aikanaan oli kolmesataa Isvossikkaa aseman luona. Nykytilanteessa autoilija Pekkasen Ford on ollut hyvinkin riittävä.

Ja metsissä oli vanhoja huviloita siellä täällä. Toisinaan ne olivat edelleen inhimillisen näköisiä, vaikka hirret olivat harmaantuneet ja ikkunaruudut kulkeutuneet ties minne, toisinaan katot olivat romahtaneet ja karhunvatukkakiemurat juurtuneet ja kavunneet sisään rappeutuneista ikkunaaukoista. Toisinaan ei jäljellä ollut enää muuta kuin korkea kapea tulen mustaama savupiipun runko, ja niissä tapauksissa talot oli purettu ja puutavara ja peruskivet otettu talteen. Rajajoella on itse raja-aseman läheisyydessä kuuleman mukaan ollut huvilayhteisö keskellä nuorta kasvavaa metsää, jonka väitettiin tarjoavan täydellisen illuusion satavuotisesta Ruususen unesta. Sitä en kylläkään koskaan nähnyt.

Pitkin rantaa mitä luonnonkauneimmilla tonteilla ja aikanaan mitä kysytyimmillä huviloilla asui yhä ihmisiä - toisaalta venäläisistä ja saksan venäläisistä hiipuen sekoittuva pakolaisväki: ja toisaalta siellä täällä kesävieraita. Tapa millä Venäjä muistutti olemassaolostaan - paitsi muistissa - oli kärkkäästi kulkevat valoheitinkimput, sekä Kronstadtin raskaat ammukset, jotka herättivät nukkujan yöllä maanjäristyksen kaltaisilla harjoituksilla. Silloin taulut lastuseinällä helisivät. Muistan myös sähköveturin jollain decauvilleradalla. Se ulvoi siellä kauempana, toisella puolella, kerran puolessatunnissa, sähköistä ulvontaa.

Tässä ympäristössä, joskin primitiivisemmässä, ja ennen koneaikaa, Edith Södergranin runous puhkesi täyteen kukkaan - tai oikeammin sanottuna ei niinkään tässä ympäristössä, vaan autiomaan keitaassa, Raivolassa. Hänelle, joka rakastaa Södergranin runoutta, ja joka on saanut vierailla siinä ympäristössä, jossa Södergran on elänyt, tämä käynti on pysyvä muisto. Kyseessä oli melko ahdas piiri, pieni köyhä palanen maan päällä, mutta Edith ymmärsi laajentaa sen itselleen kokonaiseksi maailmaksi. Siihen kuului kirkko, kirkkomaa, "puutarha" suurine puineen, ja lopuksi alempana järvi - oli niin sanoaksemme neljä mahtia, jotka jakoivat keskenään vähäiset tynnyrinalat,
neljä aluetta, yksi risti. Mutta ne sopivat erinomaisen hyvin yhteen, nämä mahdit - heidän välillään ei ollut minkäänlaista epäsopua. Se teki sen, että tämä paikkakunta sai keskiön luonteen. Maan päällä on monta kulttuurin keskipistettä, paikkoja joihin intensiivinen tiheä tunnelma on keskittynyt. Harvoin olen kuitenkaan kohdannut mitään niin intensiivistä kuin tämän.

Se on itse asiassa omituista. Kirkko oli vanha lahonnut puukirkko, tosin venäläinen ja pittoreski ja täynnä lehtisahakoristeita, eivät kuitenkaan erityisen taidokkaita. Kirkkotarha Pyhän Andreaan risteineen, keinotekoisine kukkineen, jotka aika oli kuitenkin pakottanut kuihtumaan, uskonnollisine rihkamineen, valokuvineen, jotka olivat kalvenneet pienten lasikehysten alla - antoi enemmän kuin mikään muu vaikutelman kaiken katoavaisuudesta. Puutarha oli kaiken kaikkiaan tavanmukainen umpeenkasvanut sellainen, ja järvi oli tavallinen järvi jonka läpi virtaa joki. Mutta silti kaikki oli hyvin kaunista, huolimatta siitä, että oli rempallaan, ja silti kaikki tuntui elävän. Oli kuin joku olisi ollut läsnä.

Edith Södergranin vanha äiti otti meidät vastaan. Hän oli nykyään lähes sokea, ja lattia oli täynnä höyheniä tai lintuja, jotka kummatkin kissat, Kolk ja Silverfota, olivat raahanneet sisälle huoneisiin. Rouva Södergran näytti meille suuren kylmän paljaan huoneen, jossa tytär kuoli, huone ei ollutkaan mitenkään sopiva keuhkosairaalle. Tapetit roikkuivat ilmassa, taidejäljennökset oli liimattu suoraan niihin. Talo oli harmaa ja ränsistynyt. Hapuillen Rouva Södergran vei meidät ulos puutarhaan.

Hän sanoi: Täällä pitäisi olla pari koivua, tässä vasemmalla, ja tuossa edempänä syreeni...eikö siinä ole syreeni?....ja tuolla  ovat ne suuret puut, joista Edith piti - ja vaahtera siellä on oltava, niin, vaahtera...ja sitten lehtikuuset tuolla, isot lehtikuuset. Ja täällä jossakin kuuluisi olla siperian kuusi, sillä on aivan pehmeät neulaset, sen voi tunnistaa neulasista....Ja Edith sanoi usein: "Nyt meidän pitää mennä ulos vapauttamaan" - silloin hän tarkoitti että me menisimme ulos sahaamaan pois kuivat oksat puista ja pensaista niin etteivät he tuntisi niiden olevan esteenä.

Hän jatkoi yksinpuheluaan jaosoitti ympärilleen näkemättä, mutta puutarhansa hän osasi muistista. Kun kuulin hänen puhettaan tunnistin usein tyttären runoissa olevan kulmikkaan ja kömpelön ruotsin. Se on vieraan maan ruotsia - Nythän on niin, että Edith Södergran syntyi Pietarissa - hänen ruotsinsa oli yhteydessä alkukotiin ainoastaan kirjojen kautta. Rouva Södergran myös puhui kuin kirja, lausui kaikki monikkomuodot.

Kirkkotarhan yhdessä kulmassa, josta oli näkymä järvelle, oli hauta, jossa yksinkertainen Aaltosen tekemä hautapatsas. On täytynyt nähdä nämä puut ja pensaat, joissa tuuli soi autiona ja joissa saa tuntea magnetisoivan ympäristön voidakseen täysin ymmärtää niitä rivejä joita kiveen on taottu:

Kas tässä on ikuisuuden ranta,
tästä kohisee virta ohi,
ja kuolema soi pensaissa
yhtä ja samaa yksitoikkoista säveltään.

Se, miten itse tämä paikkakunta on ollut merkitykseltään suuri Edith Södergranille, sen on täytynyt olla myös merkittävässä asemassa hänen lukijoilleen. Itse asiassa useita hänen runojaan ei voi täysin ymmärtää ellei ole käynyt täällä paikan päällä. Aivan haudan vieressä on esimerkiksi hallonbacken (vadelmamäki), joka esiintyy runossa "Min barndoms träd" (Lapsuuteni puut).

Min barndoms träd stå höga i gräset och skaka sina huvuden: vad har det blivit av dig?

Lapsuuteni puut kohoavat ruohosta korkeina ja pudistavat päitään: mikä sinusta on tullut?

Då du var barn förde du långa samtal med oss, din blick var vis.
Nu ville vi säga dig ditt livs hemlighet:
nyckeln till alla hemligheter ligger i gräset i hallonbacken.
Vi ville stöta dig för pannan, du sovande, vi ville väcka dig, döda, ur din sömn.

Kun olit lapsi, kävit pitkiä puheita kanssamme, katseesi oli viisas.
Nyt me haluamme mainita sinulle elämäsi salaisuus:
kaikkien salaisuuksien avain on vadelmamäen ruohossa.
Me halusimme koputtaa otsaasi, sinä nukkuva, halusimme herättää sinut, kuolleen, unestasi.

Tässä luontoaiheessa on samanaikaisesti syvyyttä jailoa, jollaista on harvoille runoilijoille suotu, kamppailevan ja kuvia kaatavan hengen paluu yksinkertaiseen ja alkuun - se että kaikki on yhtä elollista ja että kaikkien arvoitusten avain löytyy mitä lähimmästä käsillä olevasta paikasta, josta vähiten osaisi ajatella etsivänsä, yhtä hyvin kuin jostain ulkomaasta.

Toinen runo, jonka tunnelma voimistuu, on "Zigenerskan." (Mustalaisnainen).

Minä olen mustalaisnainen vieraasta maasta,
ruskeissa salaperäisissä käsissäni pidän kortit.
Päiviä kulkee päivien perään, yksitoikkoisina ja kirjavina.
Uhmakkaasti katson ihmisiä kasvoihin:
mitä he tietävät siitä, että kortit polttavat?
Mitä he tietävät siitä, että kuvat elävät?
Mitä he tietävät siitä, että jokainen kortti on kohtalo?

Tämä runo - korteista, hänen omista runoistaan - eivät ole täydesti katsojan nähtävissä ennen kuin on nähnyt Karjalan kannaksen eksoottiset mustalaiset, vähemmän rotuunsa sekoittuneet kuin meillä, tai ehkä vain itäisemmin koristeellisia, todella vieraita lintuja tässä pohjoisessa ympäristössä.

Ja muutenkin monet hänen runonsa ovat usein sellaisia, että niistä on aikaisemmin ajatellut, että ne ovat vähemmän arvoisia - ja sitten ne saavatkin yllättäen selityksensä yhteydestään ympäristöön, ja ovatkin sitten, kiitos sen vaikutelman, jonka kävijä on säilyttänyt verkkokalvollaan, jonkinlaisena kirjanmerkkinä hänen kokoelmissaan. Näihin kuuluu minun mielestäni erityisesti jotkin pienet kappaleet aivan ensimmäisestä kokoelmasta Dikter (Runot), esimerkiksi "Höstens dagar" (Syyspäivät), "Höstens bleka sjö" (Syksyn kalpea järvi), "Stjärnorna" (Tähdet), "I fönstret står ett Ijus" (Ikkunassa on kynttilä), "Tidig gryning" (Varhainen aamu), ja monet muut, jotka ensi alkuun saattavat vaikuttaa vähäpätöisiltä, mutta joissa itse asiassa onkin jotain, joka tuo mieleen kiinalaisen runouden keskittymisen.

Käynti Raivolassa merkitsi käyntiä köyhyydessä - jos kiinnitti huomionsa ulkoiseen. Kirjallisten postikorttien keräilijälle ensi vaikutelma antaa pakostakin kuvan kattavasta kurjuudesta. Sairaana, köyhänä ja pilkattuna ihminen on täällä elänyt ja silti pystynyt tekemään sen, minkä nämä ahtaat rajat tarjosivat, tämän puutarhan ja tämän kirkkotarhan näköalapaikaksi sielulle, jolla on ollut yleisinhimilliset mitat. Millaista sisäistä voimaa ja itseluottamusta tässä onkaan tarvittu. Valitusvirsien sijaan on syntynyt rohkeita sanoja kuten nämä, joita on kirjoitettu keskellä palavaa sotaa ja kohtaavaa nälänhätää.

Vi bör älska livets långa timmar av sjukdom
och trånga år av längtan
såsom de korta ögonblick dä öknen blommar.

Meidän tulee rakastaa elämän pitkiä sairauden tunteja
ja kaipauksen ahtaita vuosia, niin kuin niitä lyhyitä hetkiä
jolloin autiomaa kukkii.

Nyt kaikki tämä on niin kuin sitä ei olisi ollut. Tai sitä on olemassa ainoastaan runoissa ja joissakin kalvenneissa valokuvissa.

Viimeinen kerta jolloin kuulin jotain Raivolasta - siitä on nyt jo pitkä aika, ja luulen että se oli sama Svenka Grönvall, joka oli kulkenut sieltä ohi joskus sodan aikana - siellä oli ollut jättimäinen autotalli sotilaslinja-autoille. Vanhasta Södergranien talosta ei ollut enää jälkeäkään ja yhtä lailla ei myöskään kirkosta. Vanhat saksalaiset keuhkotautihaudat olivat maahan tasoitetut, ja Edith Södergranin omaa hautakiveä oli kai käytetty autotallirakennukseen tai sitten se oli joutunut johonkin rintavarustukseen, mistä minä tiedän. "Suuret puut" olivat poissa, niitä ei enää ollut, vain järvi, jota ei voinut poistaa, oli jäljellä, ja ehkä jokunen pensas, jossa kuolema saattoi soida.

Pohdin myös sitä, oliko rannat Kannaksella uudestaan avattu Leningradin väelle, luulisin niiden pikemminkin olevan piikkilangalla suljetut. Mutta jäte jolla oli tapana läikkyä maihin, ja joka oli pääasiassa peräisin suurkaupungista, lienee entisellään. Sillä oli tapana koostua jostakin kelluvasta hohkakiveä muistuttavista palasista, ehkä ne olivat kattilakiveä, ikuisesti samoista vetisistä kaalinvarsista ja ikuisesti samoista sinivalkoraidallisista räteistä, jotka olivat peräisin kuluneista matruusipuseroista. Siellä käyneen Ralf Parlandin mukaan siellä on nyt jättimäinen "Kansan Talo", jonka mielellään näkisi varustautuvan uudella kuuluisalla hautakivellä. 

(1938/1954)

© Suzanne Ekelöf, 2023                                                    The translation was ordered and financed by Forum Mare Balticum e, V.

Vom Coupéfenster aus machte Finnland einen düsteren Eindruck. Der Landschaft fehlte vielfach der Wechsel von Wäldern, Seen und Bergen, in dessen Besitz wir uns wähnen; allerdings habe ich inzwischen manches über schwedische Einförmigkeit und finnische Improvisation hinzugelernt. Der Ernst, schien mir, begann in Åbo in Gestalt des Schlosses, das mehr als unsere Wasaburgen seinen schmucklosen Festungscharakter bewahrt hat. Und er folgte mir den ganzen Weg über bis Wiborg, auch dort in Gestalt der düster aufragenden alten Grenzfestung, deren Turmkappe schon östlichen Anstrich hat.

Die noch östlichere Karelische Landenge bildete mit ihren unendlichen Sandstränden und endlosen, im Sandboden wurzelnden Wäldern keine Ausnahme von der Regel. Ab und an öffnete sich eine weite Stubbenheide – sei es als Ergebnis eines Waldbrands, einer Kriegshandlung oder der Aufgabe früherer Siedlungen.

Die Ödnis wuchs, je näher man der russischen Grenze kam. Beim Anblick dieser einladenden, gewundenen, aber so gut wie menschenleeren Sandstrände war der Gedanke seltsam, daß weniger als fünfzig Kilometer von der Grenze entfernt eine Millionenstadt lag. Das Grenzland war entvölkert. Düstere Erinnerungen und Vorahnungen bewirkten, daß niemand dort wohnen wollte.

In den Vorortsiedlungen jeder größeren Stadt gibt es meist das eine oder andere geheimnisvolle, unbewohnte Haus von einem Typus, wie ihn Kriminalautoren gern zum Schauplatz einer Schlüsselhandlung ausersehen. Hier, im Strandgürtel, standen Tausende davon. Die Karelische Landenge war die russische Riviera der Zarenzeit. Die unverhältnismäßig monumentalen, verödeten Bahnhöfe, die die Bahnlinie säumten, zeugten noch von dem lebhaften Verkehr. Im friedlichen Kuokkala, das dabei nie zu den größeren oder feineren Orten gehörte, wo ich für ein paar Wochen bei dem Maler Svenka Grönwall und Elmer Diktonius unterkam, gab es seinerzeit am Bahnhof dreihundert Iswostschiks. Jetzt reichte der Ford des Chauffeurs Pekkanen.

Und in den Wäldern lagen die alten Holzhäuser verstreut. Mitunter sahen sie noch menschlich aus, obwohl das Holz grau geworden war und die Fensterscheiben den Weg alles Irdischen gegangen waren, mitunter waren die Dächer eingefallen, und Brombeerranken hatten Wurzel geschlagen und waren durch die morsch gewordenen Fensteröffnungen geklettert, mitunter war nichts mehr geblieben als der hohe, dürre, rußgeschwärzte Schornstein oder, falls die Häuser abgerissen und das Holz verkauft worden war, die Grundmauern. In der Nähe von Rajajoki, der eigentlichen Grenzstation, soll es eine Holzhaussiedlung mitten im heranwachsenden Jungwald gegeben haben, von der es hieß, sie erweckte den vollkommenen Schein eines hundertjährigen Dornröschenschlafs. Sie aber bekam ich nicht zu sehen.

Den Strand entlang, auf den schönsten Grundstücken und in den einst begehrtesten Villen, wohnten noch Leute – zum einen eine kümmerliche, mit Russen und Deutschen vermischte Flüchtlingsbevölkerung, zum andern vereinzelte Sommergäste. Rußland brachte sich – außer im Gedächtnis – durch hektische Suchscheinwerfergarben und die schwere Artillerie von Kronstadt in Erinnerung, die einen des Nachts mit erdbebenartigen Übungen aus dem Schlaf riß. Dann klapperten an den Spundwänden die Bilderrahmen. Ich entsinne mich auch einer elektrischen Lok auf irgendeiner Décauvilleschen Bahn, die dort, auf der anderen Seite, alle halbe Stunde einen elektrischen Pfiff ausstieß.

In dieser Umgebung, wenn auch primitiver und vor dem Maschinenzeitalter, entfaltete sich Edith Södergrans Dichtung zu voller Blüte – oder richtiger, nicht in dieser Umgebung, sondern in einer Oase in der Wüste, in Raivola. Für den, der ihre Dichtung liebt und die Gegend besuchen konnte, wo sie lebte, ist dies eine bleibende Erinnerung. Es war ein engbegrenzter Kreis, ein kleines, ärmliches Fleckchen Erde, aber sie verstand es, ihn für sich so auszuweiten, daß daraus eine Welt wurde. Er umfaßte Kirche, Friedhof, den „Garten“ mit seinen großen Bäumen und schließlich den See unterhalb – das waren sozusagen die vier Mächte, die die wenigen Morgen Land unter sich aufteilten, vier Regionen, ein Kreuz. Aber sie waren untereinander ungemein stimmig, diese Mächte – zwischen ihnen gab es keine Mißhelligkeit. Daher erhielt der Ort den zentralen Charakter eines Kreuzwegs. Auf der Erde gibt es viele kulturelle Mittelpunkte, Orte, an denen sich eine intensiv verdichtete Stimmung konzentriert. Selten ist mir eine so intensive begegnet wie hier.

Das ist in der Tat seltsam. Die Kirche war eine alte, morsche Holzkirche, zwar russisch und pittoresk und übersät von Holzschnitzereien, aber mit wenig Glanz. Der Friedhof – mit seinen Andreaskreuzen, seinen künstlichen Blumen, die die Zeit dennoch hatte welken lassen, seinem religiösen Plunder, seinen unter kleinen Glasrahmen verblaßten Photographien – bot mehr als andere den Eindruck allgemeiner Vergänglichkeit. Der Garten war im großen ganzen ein gewöhnliches, verwildertes Exemplar und der See ein gewöhnlicher See, durch den ein Fluß fließt. Und dennoch war alles, trotz seines wüsten Verfalls, so schön, und dennoch schien alles zu leben. Es war, als ob jemand zugegen wäre.

Die alte Mutter von Edith Södergran empfing uns. Sie war inzwischen fast blind, und der Fußboden war von Federn der Vögel übersät, die die beiden Katzen Kolk und Silverfota in die Wohnung geschleppt hatten. Sie zeigte uns das große, kalte, kahle Zimmer, in dem die Tochter starb, wenig zuträglich für eine Lungenkranke. Die Tapeten hingen von den Wänden, Kunstreproduktionen waren direkt daraufgeklebt. Das Haus war grau und verfallen. Frau Södergran wies uns tastend in den Garten. Sie sagte:

– Hier müssen ein paar Birken stehen, hier links, und da vorn ein Fliederbusch… es ist doch ein Fliederbusch? …und da hinten stehen die großen Bäume, die Edith so liebte – ein Ahorn muß da sein, ja, ein Ahorn… und dann Lärchen, die großen Lärchen. Und hier irgendwo muß eine sibirische Fichte stehen, sie hat ganz weiche Nadeln, an den Nadeln kann man sie erkennen… Und Edith sagte oft: „Jetzt müssen wir sie befreien gehen“ – damit meinte sie, wir sollten hinausgehen und ein paar der trockenen Äste an Bäumen und Sträuchern absägen, daß sie ihnen nicht hinderlich wären…

Sie setzte ihren Monolog fort und wies umher, ohne etwas zu sehen, aber sie kannte ihren Garten aus dem Gedächtnis. Wenn man sie sprechen hörte, vernahm man darin das oft kantige und ungelenke Schwedisch aus den Gedichten der Tochter. Es ist ein Schwedisch in der Diaspora – Edith Södergran wurde ja in St. Petersburg geboren – ein Schwedisch, das nur über Bücher Kontakt mit der Urheimat gehabt hat. Frau Södergran sprach auch wie ein Buch, sie sprach alle Pluralendungen mit.

In einem Winkel des Kirchhofs mit Ausblick über den See lag das Grab, mit einem einfachen Denkmal von Aaltonen. Man muß diese Bäume und Sträucher gesehen haben, in denen öde der Wind rauscht, und das Magnetische der Umgebung verspürt haben, um die Zeilen recht zu verstehen, die auf dem Stein eingemeißelt waren:

Sieh hier den Strand der Ewigkeit
hier braust der Strom vorbei,
und der Tod spielt im Gesträuch
sein immergleiches Einerlei…

Denn wie diese Örtlichkeit selbst eine große Rolle für Edith Södergran gespielt hat, muß sie für ihre Leser eine Rolle spielen. Tatsächlich gibt es mehrere ihrer Gedichte, die man nicht voll und ganz verstehen kann, ohne an Ort und Stelle gewesen zu sein. Dicht neben ihrem Grab lag z.B. der Himbeerhang, um den es im Gedicht „Bäume meiner Kindheit“ geht:

Die Bäume meiner Kindheit ragen hoch aus dem Gras
sie schütteln die Häupter: was ist geworden aus dir?
---
Als du Kind warst, führtest du lange Gespräche mit uns,
dein Blick war weise.
Nun aber verraten wir dir deines Lebens Geheimnis:
der Schlüssel zu allen Geheimnissen liegt im Gras am Himbeerhang.
Wir möchten dich vor die Stirn stoßen, Schlummernde,
wir möchten dich, Tote, wecken aus deinem Schlaf.

In diesem Naturerleben gibt es gleichzeitig eine Tiefe und eine Freude, die wenigen Dichtern vergönnt war, die Rückkehr des kämpfenden und bilderstürmenden Geistes zum Einfachen, Ersten – daß alles gleich beseelt ist und der Schlüssel zu allen Rätseln in nächster Nähe liegen kann, wo man am wenigsten danach suchen würde, ebenso wie in irgendeinem Ausland.

Ein anderes Gedicht, dessen Stimmung verstärkt wird, ist „Die Zigeunerin“.

Ich bin eine Zigeunerin aus fremdem Land,
in braunen geheimnisvollen Händen halt ich die Karten.
Tage um Tage vergehn, einförmig oder bunt.
Trotzig blick ich den Menschen ins Angesicht:
was wissen sie vom Brennen der Karten?
Was wissen sie vom Leben der Bilder?
Was wissen sie vom Schicksal in jeder Karte?

Dieses Gedicht – über die Karten, über ihre eigenen Gedichte – steht einem nicht in voller Anschaulichkeit vor Augen, ehe man die exotischen Zigeuner der Karelischen Landenge gesehen hat, weniger mischrassig als unsere oder vielleicht nur östlicher ausstaffiert, wirklich fremde Vögel in dieser nordischen Umgebung. Und auch sonst gibt es viele unter ihren Gedichten – oft solche, von denen man früher meinte, sie seien von geringerem Gewicht –, die ihre plötzliche Erklärung durch diesen Kontakt mit dem Ursprung erhalten und die einem dank des Eindrucks, den man auf der Netzhaut bewahrt hat, in ihren Gedichtsammlungen zu einer Art Lesezeichen werden. Dazu gehört meiner Meinung nach besonders eine Reihe von Miniaturen aus der allerersten Sammlung Gedichte, so „Herbsttage“, „Bleicher Herbstsee“, „Die Sterne“, „Im Fenster steht eine Kerze“, „Frühe Dämmerung“ und viele weitere, die sich zunächst als Bagatellen ausnehmen, in Wirklichkeit aber etwas von der Konzentration der chinesischen Lyrik besitzen.

Raivola besuchen hieß die Armut besuchen – wenn man sich an das Äußere hielt. Für einen Sammler literarischer Ansichtskarten mußte der erste Eindruck der einer ungeheuren Dürftigkeit sein. Krank, arm und verspottet hat hier ein Mensch gelebt und dennoch vermocht, aus dem, was innerhalb dieser engen Grenzen lag, diesem Garten und diesem Friedhof, den Schauplatz eines seelischen Abenteuers von allgemeinmenschlichen Ausmaßen zu machen. Welch innere Kraft und Überzeugtheit waren dazu nicht nötig. Statt Klageliedern wurden daraus mutige Worte wie diese, niedergeschrieben mitten in flammendem Krieg und nagender Hungersnot:

Lieben wir des Lebens lange Krankheitsstunden
und karge Sehnsuchtsjahre
gleichwie die kurzen Augenblicke da die Wüste blüht.

Nun ist all das, als ob es niemals gewesen wäre. Oder es existiert einzig in den Gedichten und auf einigen verblichenen Photographien.

Das letzte Mal, als ich aus Raivola hörte – das ist nun schon lange her, und ich glaube, es war der gleiche Svenka Grönwall, der während des Krieges dort wieder vorbeikam –, stand an dem Platz eine riesige Garage für Militärbusse. Von dem alten Södergranschen Haus fand sich keine Spur mehr, ebenso wenig von der Kirche. Die alten russischen Gräber der Schwindsüchtigen waren dem Erdboden gleichgemacht, und Edith Södergrans Grabstein war wohl zum Garagenbau verwendet worden oder in eine Brüstung eingemauert, was weiß ich.

Die „großen Bäume“ gab es nicht mehr, nur den See, der sich nicht auslöschen ließ, und der eine oder andere Strauch, in dem der Tod spielen konnte.

Auch frage ich mich, ob die Strände auf der Landenge inzwischen für die Leningrader Bevölkerung geöffnet worden sind, glaube aber eher, daß sie von Stacheldraht versperrt sind.

Nur die Abfälle, die an Land zu schwappen pflegten und die hauptsächlich aus der großen Stadt stammten, sind sich womöglich gleich. Sie bestanden für gewöhnlich aus einer Art schwimmender, bimssteinartiger Klümpchen, vielleicht Kesselstein, aus den ewig gleichen wässrigen Kohlstrünken und den ewig gleichen blau-weiß-gestreiften Fetzen zerschlissener Matrosenhemden.

Jetzt steht dort Ralf Parland zufolge, der dort war, ein riesiges „Volkshaus“, das sich gern einen neuen, berühmten Grabstein zulegen würde.

[1938/1954]

© Suzanne Ekelöf, 2023

Из окна купе Финляндия производила мрачное впечатление. Нередко пейзажам не доставало того разнообразия лесов, озер и гор, которым, как мы привыкли считать, обладает наша страна, но теперь я многое начинаю понимать про так называемую шведскую монотонность и финскую импровизацию. Турку встретил меня внушительной серьезностью, находящей ярчайшее выражение в замке: он в большей степени сохранил суровость настоящей крепости, чем наши королевские замки эпохи Густава Васы. Это ощущение не покидало меня всю дорогу до Выборга – местный замок тоже больше напоминает мрачную высокую приграничную крепость, а в форме купола башни уже есть что-то восточное.

Расположенный еще дальше на восток Карельский перешеек с бесконечными песчаными пляжами и такими же бесконечными, стоящими на голом песке лесами, не является исключением из этого правила. То тут, то там открываются пустоши – неизвестно, образовались ли они в результате лесных пожаров, боевых действий или когда-то здесь были сельскохозяйственные посадки, ныне заброшенные. Чем ближе к русской границе, тем пустыннее пейзаж. Когда видишь, что эти манящие дюнами песчаные пляжи совершенно безлюдны, странно думать о том, что менее чем в пяти милях от границы находится город с миллионами жителей. Приграничные районы совершенно обезлюдели. Никому не хотелось жить здесь – посреди мрачных воспоминаний и дурных предчувствий.

В пригородных поселках любого крупного города обязательно найдется хотя бы один таинственный, заброшенный дом из тех, что авторы детективов так любят делать главным местом действия своих романов. Здесь, у самого берега, таких домов тысячи. В царские времена Карельский перешеек был русской ривьерой. Непропорционально огромные и пустые здания вокзалов, иногда встречающиеся вдоль железнодорожных путей, свидетельствуют о том, каким оживленным когда-то было движение в этих краях.
В безмятежной Куоккале, которая, впрочем, никогда не относилась к крупным или богатым городкам, и где я несколько недель гостил у художника Свена Грёнвалля и поэта Эльмера Диктониуса, в свое время у вокзала стояло по три сотни извозчиков. Теперь же вполне достаточно одного «форда» и шофёра Пекканена.

В лесах спрятались старинные усадьбы. Одни дома выглядели еще вполне по-человечески, хотя дерево уже потемнело, окна лишились стекол, где-то рухнула крыша, а в полусгнивших оконных проемах выросли ежевичные кусты, от других же не осталось ничего, кроме высоких, тонких и обгоревших труб или, если дом уже снесли, а древесину продали – фундамента. Рассказывают, что вблизи от пограничной станции Раяйоки, прямо в молодом лесу находился дачный поселок, где создавалось полное ощущение замка спящей красавицы. Правда, своими глазами я его так и не видел.

Вдоль берега, на живописных просторах и в когда-то приятнейших домиках все еще жили – отчасти местные, остатки беженцев, в основном русских и русских немцев, отчасти редкие дачники. Россия напоминала о себе – хотя забыть о ней все равно бы не удалось – без устали чего-то ищущими лучами прожекторов и тяжелой артиллерией Кронштадта, залпы которой мешали спать ночью – там проводили учения, больше похожие на землетрясения. На фанерных стенках дребезжали картины. Еще вспоминается электровоз на узкоколейке, раз в полчаса издававший пронзительный гудок где-то там, по ту сторону.

Вот в какой обстановке, хоть и более примитивной, еще в доиндустриальную эпоху, наступил творческий расцвет Эдит Сёдергран – или точнее сказать, не совсем в этой обстановке, а в Райволе – оазисе посреди пустыни. Посещение Райволы, тех мест, где она жила и писала – незабываемое впечатление для почитателей ее поэзии. Крошечный, тесный уголок, скромный клочок земли ей удалось превратить в целый огромный мир. Ее мир состоял из церкви, кладбища, «сада» с большими деревьями и находившегося неподалеку озера – именно эти четыре стихии делили между собой небольшой участок земли, эти четыре области, крест. Но все эти силы находились в удивительной гармонии – между ними не было раздора. Поэтому это место превратилось в своего рода перекресток, точку пересечения. На свете есть много таких точек пересечения, культурных центров, мест, с высокой концентрацией энергии, очень плотной атмосферой, но мне редко доводилось встречать плотность такого уровня.

Если задуматься, это действительно странно. Церковь – старая, из потемневшего от времени дерева, разумеется – русская и живописная, с избыточной богатой резьбой, однако, не очень привлекающая внимание. Кладбище – с православными крестами, искусственными цветами, которые даже время не может заставить увянуть, религиозными вещицами, выцветшими фотографиями в рамках под стеклом – более остальных мест напоминало о преходящести всего сущего. Сад в целом оказался самым обычным, заросшим садом, а озеро – самым обычным озером, через которое протекала река. И все же здесь было невероятно красиво, несмотря на ощущение разрухи и запустения, место продолжало жить своей жизнью. Здесь чувствовалось чье-то незримое присутствие.

Нас встретила старенькая мать Эдит Сёдергран. Она почти ослепла, пол в доме был покрыт птичьими перьями – тут постарались коты Кольк и Сильверфут таскавшие в дом свою добычу. Она показала нам большую, холодную, голую комнату, где умерла ее дочь – малоподходящее место для больной чахоткой девушки. Обои поотклеивались, репродукции картин были наклеены прямо на них. Дом – серый, пришедший в упадок. Неуверенно ступая, госпожа Сёдергран вывела нас в сад и сказала:

– Кажется, здесь росли две березы, вот тут, слева, а вон там – сирень… там ведь сирень, да? ...а вот там растут большие деревья, которые так любила Эдит – рябина, там должна быть рябина… да, рябина… а еще лиственницы, большие лиственницы. А где-то там – сибирская ель, у нее очень мягкая хвоя, ее легко узнать наощупь… Эдит часто говорила: «Выйдем же и освободим» – она имела в виду, что мы пойдем в сад и отпилим засохшие ветки с деревьев, чтобы они им не мешали.

Она продолжала свой монолог, показывала, не видя, то туда, то сюда - и немудрено, она знала свой сад наизусть. В ее речи узнавался тот самый зачастую угловатый и неуклюжий шведский, на котором писала ее дочь. Своего рода утраченный шведский - ведь Эдит Сёдергран родилась в Санкт-Петербурге, и вся ее связь с родиной предков происходила через книги. Госпожа Сёдергран тоже говорила книжным языком, четко произнося все окончания множественного числа.

Ее могила находится в дальнем углу кладбища с видом на озеро, скромный памятник работы Аалтонена. Нужно видеть эти деревья и кусты, в которых одиноко шумит ветер, чувствовать притягательность этого места, чтобы правильно понять выбитые в камне строки:

Смотри у вечности в гостях
Поток бежит по дну.
И смерть играет здесь в кустах
Мелодию одну.

Поскольку это место сыграло важную роль для Эдит Сёдергран, оно должно играть важную роль и для ее читателей. На самом деле у нее есть и другие стихи, которые невозможно полностью понять, не побывав здесь. К примеру, у самой могилы на пригорке растёт малиновый куст, о котором идет речь в стихотворении «Деревья моего детства»:

Деревья моего детства стоят высоко в траве
и головами качают: что же стало с тобой?
- - -
Ребенком ты вела с нами разговоры,
и взгляд твой был мудрым.
Теперь мы расскажем тебе, в чем тайный смысл твоей жизни:
ключ ко всем тайнам – в траве, на горе, где малина.
Мы хотели бы тронуть лоб твой, спящая,
Мы хотели бы пробудить тебя, мёртвая, ото сна.
(пер. Н. Толстой)

В таком восприятии природы, данном немногим поэтам, есть и глубина, и радость, возвращение мятежного и переполненного образами духа к простоте, к истокам – к тому, что у всего в равной степени есть душа, что ключ ко всем тайнам может оказаться куда ближе, чем казалось: там, где даже не приходит в голову искать его, а вовсе не на краю света.

Еще одно стихотворение, которое звучит еще более сильно – «Цыганка».

Я цыганка из страны далёкой,
В моих руках волшебных, солнцем опалённых
таятся карты.
День блёсткий следует за блёклым.
Упрямо вглядываюсь в лики, отраженья:
А знают ли они, что карты те горят?
А знают ли они, что образы – живые?
А знают ли они – у каждой карты есть предназначение?
(пер. Н. Озеровой)

Это стихотворение – о картах, о ее собственных стихах – невозможно разглядеть во всей полноте, пока не увидишь своими глазами экзотических цыганок карельского перешейка, более чистокровных, чем наши, а может быть, просто одетых в более восточном стиле, которые действительно кажутся заморскими птицами на фоне этих северных пейзажей. Да и вообще, многие из ее стихотворений – зачастую те, которым сначала как-то не придаешь особого значения – здесь вдруг получают объяснение через контакт с этой атмосферой, и потом становятся заглавными произведениями ее сборников, потому что эти образы запечатлеваются прямо на сетчатке. К таким стихам, на мой взгляд, относятся многие миниатюры из ее самого первого сборника «Стихотворения», например «Осенние дни», «Бледное озеро осени», «Звезды», «Свеча в окне», «Ранний рассвет» и многие другие, которые поначалу могут показаться незначительными, но на самом деле оставляют ощущение образной плотности, свойственное китайской поэзии.

Визит в Райволу стал визитом в бедность – если привязываться исключительно к внешнему. Собирателю литературных открыток это место может сначала показаться невероятно бесплодным. Здесь жил больной, бедный и затравленный человек, которому, несмотря ни на что, удалось превратить мир, ограниченный этим садом и этим кладбищем, в сцену, где развернулось вселенских масштабов путешествие души. Какая же для этого потребовалась внутренняя сила и вера! Вместо литании здесь появились храбрые слова, написанные посреди пылающих огней войны и голода:

Нам нужно полюбить болезнь, все долгие ее часы,
года тоски, когда надежда тает,
как любим мы короткую весну,
когда пустыня расцветает.
(пер. Н. Озеровой)

Сейчас кажется, что всего этого просто не было на самом деле. Или что все это существует исключительно в стихах или на нескольких выцветших фотографиях.

Последнее, что я слышал о Райволе – с тех пор уже прошло много времени, и кажется, об этом мне рассказал тот же Свенка Грёнвалль, побывавший в тех местах во время какой-то из войн – что на этом месте находился гигантский гараж для военных автобусов. Ни от старого домика Сёдергран, ни от церкви не осталось ни следа. Старые русские могилы умерших от чахотки сравняли с землей, а памятник с могилы самой Эдит Сёдергран, должно быть, пошел на строительство гаража или каких-то баррикад, теперь и не узнаешь. «Больших деревьев» больше не было, осталось только озеро, которое уничтожить невозможно, да редкие кусты, в которых играет свои мелодии смерть.

Не знаю, открылись ли для ленинградцев берега Карельского перешейка – вряд ли, скорее всего они остались за колючей проволокой.

Но мусор, который выбрасывало на берег и который в основном приплывал из этого большого города, вряд ли изменился. Обычно он состоял из плавучих обломков чего-то вроде пемзы или накипи, размокшей капусты и все тех же тряпок в сине-белую полоску – обрывков изношенных тельняшек.

Теперь, по словам Ральфа Парланда, недавно побывавшего в тех местах, там находится огромный «Дом культуры», который не прочь обзавестись новым, знаменитым памятником.

© Suzanne Ekelöf, 2023                                                                    The translation was ordered and financed by Forum Mare Balticum e. V.