Til: en litterær reise
Tor Eystein Øverås reads in Rostock-Warnemünde 2018
Jeg forlater huset jeg vokste opp i, og lukker døren bak meg. Jeg setter meg på en sykkel, trør noen harde tak, triller deretter de bratte asfalterte bakkene ned mot byen. Det er mai, den første, 2002. Jeg kjenner den salte vinden i ansiktet. Så hører jeg blåseinstrumentene og trommene til Bodø Janitsjar. I Parkveien ser jeg menneskemengden toge mot meg. Parolene buler og smeller tilbake i vinden. De mest erfarne har klippet huller i stoffet mellom slagordene. Menn i toget holder en hånd på hattepullen. Ordføreren nikker mot venstre fortau, mot høyre, mot venstre igjen.
Bodø. Det blåser.
Jeg blir stående på fortauet til den lange rekka med vandrende mennesker har passert. Deretter sykler jeg langs husvegger, under nakne grener, forbi spaserende mennesker, langs rullende biler, mot havet. Jeg kommer til ei grønn gresslette, i utkanten av sletta står en sirkelformet klynge gravstener, bak gravstenene skimtes rødmalte naustgavler, bak naustene en lav knaus, bak knausen havet. Den høyeste gravstenen er obeliskformet. Jeg forsøker å lese skriften som er hugget inn i den ru granitten: de innfelte bokstavene nesten bortvisket, må ta et skritt nærmere. Er det vinden som har slitt bokstavene bort? Regnet kanskje? Avgasser? Eller de mange fingre som i årenes løp har følt seg fram langs dem?
Kanskje ikke så mange fingre.
Jeg myser og tyder: Pelle Molin. Ådalens diktare. S Multra i Sverige 8‑7‑1864. † i Bodø 26‑4‑1896.
Dette er Bodøs samlede litteraturhistorie, nesten. Bodø og litteraturen: en død svenske.
Dette nett av sammenhenger som kan oppstå, disse personlige kart som kan dannes: Jeg visste lenge ikke hvem Pelle Molin var. Derimot visste jeg en hel del om hans barndoms landskap, Ådalen i Nord‑Sverige. At jeg kjente til Ådalen skyldtes – ny sammenheng – en 1. mai for mange år siden, den gang det var tradisjon i NRK å vise spillefilmer som kunne knyttes til bestemte dager, som f. eks. 1. mai, og akkurat denne 1. mai, for mange år siden, var det Bo Widerbergs film Ådalen 31 som ble vist.
Jeg så den.
Siden så jeg den igjen. Og igjen. Og igjen.
Hva var det ved Ådalen 31 som virket så sterkt på meg, og fortsatt gjør det?
Gresset under føttene mine er ungt og tynt, skydekket lavt. Jeg snur ryggen til Pelle Molin‑støtten. Havflaten er urolig, bølgene kantrer hvite i det blå, bortunder de røde naustveggene rusker vinden i en klynge lave vekster; på sensommeren vil de folde seg ut til mannshøye tromsøpalmer (hvis ikke bygartneren har vært der med sag eller saks). Jeg ser over hustakene innover Bodø by. På den andre siden av byen krabber de skogkledde åsene mot øst. Bakenfor åsene blåner fjellene.
Fjell er faktisk ofte blå.
Omkring meg, under meg, over meg: landskapet jeg vokste opp i. Dette er verden slik jeg først lærte å kjenne den. Her står jeg, på en gresskledd slette, ved kanten av havet, i Nordland, i Norge, under tungt drivende skyer. Jeg står her med kroppen min, bevisstheten min, følelsene mine, tankene mine, og omkring meg strekker verden seg ut, folder landskapet seg ut, og dette landskapet er det samme for alle mennesker. Vi kan oppleve landskapet ulikt, vi kan se det på forskjellige måter, legge merke til ulike fenomener i det, tillegge det ulike stemninger, like det eller mislike det, men landskapet er og blir det samme. Landskapet er. Til å ta og føle på. Gå på. Stå på. Bevege seg gjennom.
Jeg skal gjøre en lang reise.
Denne reisen har et forspill.
Våren 1999 gjør jeg en reise til Riga. Jeg skal besøke en venn som underviser i norsk der. Noen dager før jeg drar står jeg i en bokhandel på Karl Johan og blar i en reiseguide som har fått tittelen Scandinavian & Baltic Europe. I guiden informeres det om de skandinaviske landene, samt de tre baltiske; Estland, Latvia og Litauen. Redaktørene har også valgt å innlemme St. Petersburg og Kaliningrad i Scandinavian & Baltic Europe. Jeg står og blar, har som alltid vanskelig for å bestemme meg, holder et skråblikk på alternative guider i hylla: Skal jeg heller kjøpe den, eller kanskje den, eller hva med den gule der borte? Jeg ser på kartet i guiden, dette kartet over Nord‑Europa jeg har sett utallige ganger. Ser og ser, blir fraværende, tenker på noe annet, ser mer. Plutselig ser jeg. Plutselig ser jeg noe jeg ikke før har sett. Kartet er det samme, kartet har ikke forandret seg, men i et glimt av innsikt har blikket mitt forandret seg, måten jeg ser kartet på har forandret seg; jeg ser mønstre og sammenhenger jeg ikke før har sett. Jeg ser kartet på en litterær måte, jeg ser geografien med et litterært blikk. Jeg ser ikke bare et landskap, jeg ser et litterært landskap.
Jeg har opplevd det noen ganger i mitt liv: man tenker og tenker, i årevis kanskje, og så kan det være en liten detalj, en tilfeldighet, ja flaks, som i løpet av sekunder brått får et mønster til å avtegne seg, som får deg til å forstå at det var hit du skulle, at det var dette du hadde søkt.
Det henger sammen. Jeg visste det.
For det henger sammen, gjør det ikke?
Denne lengselen etter sammenhenger, mønstre, betydning.
Hva er det jeg ser? Jeg ser et landskap, en geografi, den nord‑europeiske, som folder seg ut omkring et hav, et stort innhav, Østersjøen. Det er et landskap som med havet som sentrum kan betraktes som en lang snirklete kyst, et landskap preget av ensartet klima og lys, men gjennom dette landskapet går det grenser, nasjonsgrenser, og hva betyr det? Landskapet har landmasser som henger sammen, skoger som henger sammen, fjellkjeder som henger sammen, sletter som henger sammen, en lang sammenhengende kyststripe, vannet i havet som vugger mellom kystene. Men gjennom landskapet, med sine sammenhenger og forbindelser, går det grenser, grenser som deler landskapet opp, her en nasjon, der en nasjon: hva betyr det for litteraturen som skrives i landskapet? Hva er en nasjon? Nasjonsgrenser går gjennom landskapet, gjennom skogen og over fjellet, midt i elven, og på hver side av grensen, med kanskje bare noen meters eller kilometers mellomrom, dømmer grensen innbyggere til historiske situasjoner så ulike at det er vanskelig å forstå. Og grensene har ikke engang ligget fast. De har blitt flyttet, endret. I krigsår har grensene bølget fram og tilbake som urolige bånd gjennom landskapet. Nasjoner har dukket opp og forsvunnet og dukket opp igjen. Unioner har kommet og gått. Landområder som tilhørte en nasjon, tilhører plutselig en annen. Elver og sjøer og fjell og byer har byttet navn.
Sitringen i kroppen den gangen jeg forsto at Kaliningrad er gamle Königsberg, Gdańsk gamle Danzig.
Øst er øst og vest er vest og aldri skal de møtes. Men på kartet ser jeg at øst møter vest, at Østersjøens kyst strekker seg gjennom både “øst” og “vest”, at grensen mellom “øst” og “vest” ikke har ligget fast, at landskapet, som heller ikke er uforanderlig, i alle fall er mer uforanderlig og varig enn nasjonene som til ulike tider har gjort krav på områder og sagt: dette er vårt.
For noen år siden sa jeg til en kamerat: Er det ikke fascinerende at Thomas Mann, fra Lübeck, den gamle hansabyen, nesten er skandinav? Min venn var ikke fascinert. Utsagnet høres også merkelig nærsynt ut. Skulle det gjøre noen forskjell at Thomas Mann nesten er skandinav? Men poenget mitt, ubehjelpelig framført, var et forsøk på å løfte for eksempel Thomas Mann inn i sammenhenger som er andre og større enn hans egen nasjons. Og samtidig løfte min egen nasjon, Norge, ut av seg selv og inn i sammenhenger som er andre og større enn de tradisjonene og forbindelsene som eksisterer innenfor grensene som nå markerer Norge. Hansaforbundet var et handelsnettverk som knyttet Østersjøområdet sammen, slik vikingene ved å følge vannveiene hadde gjort før dem. Thomas Mann skrev Lübeck‑romanen om handelshuset Buddenbrooks, men før han gjorde det leste han trolig Alexander Kiellands Stavanger‑romaner om handelshuset Garman & Worse.
Jeg ser et landskap som er helt, ikke delt.
Jeg er ikke den første som ser det jeg ser.
Jeg begynner å lese. Jeg har vært vant til å tenke at hav og elver skiller, at elver er grenseelver, men historisk forholder det seg motsatt; hav og elver forente, hav og elver var de enkleste transportveiene, hav og elver bandt mennesker sammen; Østersjøen bandt mennesker sammen. Kanskje er det heller fjellene som skiller. Sett på denne måten er det Norge og Sverige som ligger med ryggen til hverandre.
Norge har åpnet seg over havet vestover, Sverige østover. Norge er et vestvendt land. Men hvis jeg reiser vest fra Norge, så er det bare vann. Hvis jeg reiser østover finnes store landområder, og mange ulike nasjoner. Geografien forandrer seg for meg. Det som hang sammen, glir fra hverandre. Og vannet, som jeg alltid har sett på som grense, forvandler seg til det flytende elementet som binder sammen. Jeg får et ønske om å kartlegge det hjørne av verden jeg tilfeldigvis er født inn i. Jeg vil gjøre en grand tour, men ikke ved å reise til Italia eller Hellas, men ved å reise til våre naboland, landene rundt Østersjøen.
Følelsen av å vite lite om hva som foregår i nabolandene. Følelsen av å vite mye om hva som foregår i det store landet en transatlantisk flyreise mot vest.
Helsingfors er nærmere Norge enn Los Angeles. Los Angeles er nærmere Norge enn Helsingfors.
Jeg reiser med fingeren på kartet rundt Østersjøen. Jeg reiser gjennom protestantisme, ortodoksi, katolisisme, og restene av den en gang sterke jødiske kulturen. Jeg reiser gjennom et politisk landskap preget av sosialdemokrati, markedsliberalisme, kapitalisme, kommunisme, fascisme. Jeg tenker: det 20. århundres historie komprimert. Jeg tenker: så mye som har knyttet dette landskapet sammen gjennom tidene. Og: så uforsonlig landskapet var splittet og delt i århundret som er passert.
Litteratur og landskap, tenker jeg. Litteratur og nasjon, tenker jeg. Litteratur og historie, tenker jeg. Hvorfor har det vært mer selvfølgelig å skrive Norges litteraturhistorie og Sveriges litteraturhistorie og Russlands litteraturhistorie og Polens litteraturhistorie enn østersjølandenes litteraturhistorie? Eller hvorfor finnes det ikke en nordisk litteraturhistorie, en nordeuropeisk litteraturhistorie, eller en finsk‑estisk?
Hva var det som fikk meg til å se kartet over Østersjøen på en “ny” måte? Var årsaken at St. Petersburg og dermed denne metropolens litterære tradisjon ble knyttet sammen med og utvidet det nordiske landskapet, og brått kunne ses i sammenheng med den nordiske litteraturen, og ikke som en fremmed litteratur på et annet alfabet? Var det fordi kartutsnittet viste også kystene til Polen og Tyskland, og liksom opphevet nasjonsgrensene som det viktige, men løftet fram havet, Østersjøen, som det flytende sentrum landene strakte seg mot?
Jeg vokste opp under den kalde krigen. Østersjøen var et hav som skilte. Østersjøen var et hav fly ble skutt ned over og et hav hvor ubåter fra et land gikk på grunn i skjærgården til et annet.
Jeg kan ikke se den grense under vann.
Jeg vil reise rundt dette havet i kunsten og litteraturen. Jeg vil forlate landskapet jeg nå står i, det nordlandske landskapet, Knut Hamsuns landskap, og begi meg til Cora Sandels Tromsø, til Eyvind Johnsons Boden, til Per Olov Enquists Västerbotten, til August Strindbergs skärgård utenfor Stockholm og det Röda rummet i Stockholm, til Ingmar Bergmans og Andrej Tarkovskijs Gotland, til Aleksis Kivis finske skoger og Henrik Tikkanens Helsingfors, til Edith Södergrans karelske nes, til Gogols og Gontsjarovs og Dostojevskijs og Vladimir Nabokovs og Anna Akhmatovas St. Petersburg, til Sergej Eisensteins Riga, til Immanuel Kants Königsberg (Kaliningrad), til Günter Grass’ Danzig (Gdańsk), til Theodor Fontanes romanlandskap rundt Stettin (Szczecin) i Effi Briest, til Caspar David Friedrichs Rügen, til Thomas Manns Lübeck, til Theodor Storms Husum, til Emil Noldes Seebüll, til Tom Kristensens København, til Hamlets Kronborg, til Bo Widerbergs Malmö, til Amalie Skrams Kristiania, til Agnar Mykles Bergen, tilbake langs den Nordlandskysten Petter Dass har beskrevet.
For eksempel.
De korte gresstråene på sletten omkring meg gjør krappe nikk i vinden. Jeg forlater graven til Pelle Molin, sykler i motvind. Om kvelden, etter at jeg har pakket ferdig ryggsekken, samt en liten håndsekk, ser jeg min slitte stripete videokopi av Ådalen 31.
Den nordsvenske sommerens farger og lyder. Det er Kjell og faren, mora, broren, den lille søsteren. Kjell og den fornedrede alkoholisten. Kjell og kameraten som forsøker å hypnotisere ei jente for å kunne kle av henne. Kjell som sitter naken foran ei jente for første gang og sier titta inte. Hun som sier at den växer. Direktørens datter og arbeiderens sønn. Kjell som kommer til direktørhjemmet for første gang, får bla i kunstbøker, og for å lære seg korrekt fransk uttale må repetere etter jentas mor; Pierre‑Auguste Renoir, Pierre‑Auguste Renoir. Rommene mellom menneskene. At både arbeiderfamilien og den borgerlige familien er skildret med innsikt. At den store verden griper inn i den lille verden, og den lille verden griper inn i den store. Bildene av det lange smale toget med arbeidere som slynger seg gjennom kulturlandskapet og til forveksling ligner et maleri av Eugène Jansson. Widerberg møtte kritisk motstand fra venstresiden da filmen i 1969 hadde premiere.
Han hadde forvansket det politiske budskapet.
En nordsvensk sommer. Landskapet i filmen er Norrland i Sverige, Ådalen i Ångermanland, men det er bjørketrær jeg kjenner, lyse kvelder og sommernetter jeg kjenner, litt lenger sørøst bare, på den andre siden av en grense, i et annet land, Sverige. Jeg hadde aldri tenkt på det slik før. Jeg hadde aldri sett den sammenhengen før. Jeg hadde aldri fulgt breddegraden, bare lengdegraden. Jeg oppdaget at jeg inngikk i en sammenheng østover, langs breddegraden, inn i Sverige, like mye og kanskje mer enn sørover eller nordover langs lengdegraden, i mitt eget land Norge.
Dessuten: det som slo meg som en knyttneve av nordlig lys i Ådalen 31 var at filmen er kunstnerisk så sterk. Dette var filmkunst fra et karrig landskap i et skiftende lys tett oppunder polarsirkelen. Dette var ikke nok et postkort fra Nordland, og det var heller ingen oppstyltet Hamsun‑filmatisering (som den oppstyltede filmatiseringen av Victoria Bo Widerberg selv senere laget; historien om møllerens sønn og forelskelsen over klasseskillet fortalt en gang til).
Når jeg søkte en forklaring på hvorfor Ådalen 31 berørte meg mer enn filmer den kunne sammenlignes med, så forsto jeg etter hvert at det ikke bare var fordi det er en lysende film, men fordi den kom meg i møte personlig og erfaringsmessig, fordi den utspiller seg i et landskap på de samme breddegrader jeg vokste opp ved. Fordi jeg og Ådalen 31 var naboer.
Men det var en nabo ingen hadde presentert meg for.
Jeg oppdaget at også annen kunst som gjorde inntrykk på meg utspilte seg i dette nordlige landskapet og lyset. Jeg så det i Jan Troells filmatisering av Eyvind Johnsons Romanen om Olof. Jeg så det i Nikita Mikhalkovs filmer Oblomov og Brent av solen. Jeg stusset over at Dostojevskij kunne bruke en tittel som Hvite netter om en fortelling som foregår i St. Petersburg, en by som ligger på samme breddegrad som Oslo. Og jeg ble henrykt første gang jeg på kartet oppdaget at Oslo, Stockholm, Helsingfors og St. Petersburg ligger på nesten eksakt samme breddegrad. Geografien ble en kilde til å se nye mønstre avtegne seg. Det var som disse arkene med spredte sorte punkter jeg fikk som barn. Hvis jeg streket godt mellom punktene med en blyant ville jeg framkalle et bilde.
Jeg skulle ville reise fram mønstre i landskapet, mønstre jeg ikke før har sett.
Gjøre Norge mindre. Og større.
*
Hadde jeg rett? Er det interessant å oppfinne en østersjølitteratur, konstruere et østersjøbibliotek?
Jeg vet ikke.
Men jeg har sett, og det trigger meg.
Det trigger meg å se gatene og byrommene Dostojevskij forestilte seg når han skrev Forbrytelse og straff. I våre dager svever skyld og soning‑romanen hans høyt der oppe, hevet over sted og tid. Men romanen til Dostojevskij er ikke hevet over tid og sted. Den foregår i St. Petersburg en sommermåned i 1865. Raskolnikov og Sonja ferdes på gater, over broer og torg, i den store byen innerst i Finskebukta. Det er her romanen utspiller seg, i skitne støvete St. Petersburg, i tsarens Russland, ikke i det abstrakte landet Vestens Litterære Kanon.
Det bare trigger meg å vite det.
Men forstår jeg mer av å se gatene som er romanens gater, kjenne temperaturen i byen, se lyset som hvelver seg over den, betrakte vannet, mørkt, som strømmer under broene?
Forskjellen er jo likevel stor mellom de støvete gatene og gatene i romanen.
Og mye er forandret på halvannet århundre.
Jeg blir stående lent mot en trestamme og følge to harer i hopp over markene. Jeg ville lære meg å se. Jeg ville se ut på verden mer enn innover i meg selv. Når jeg bearbeider beretningen merker jeg at det er refleksjoner jeg oftest stryker. Observasjonene blir stående, synsinntrykkene.
En følelse av at mange filosofiske og eksistensielle spørsmål er i ferd med å dø for meg.
Jeg vil være i den sanselige synlige verden jeg bor i.
Skrive den opp, ikke ned.
Men løfte litteraturen ned, ikke opp.
Ned i geografien hvor den utspiller seg.
Litteraturgeografien.
Ikke alltid lett å forklare hva jeg ville. Havet knytter sammen, sier jeg under en middagssamtale; vannet skiller ikke, det forener. Kvinnen ved min side sier straks
Men i dag flyr vi jo over havet.
Jo, jo.
Han var også i tvil, den finske lyrikeren, da jeg møtte ham i Helsingfors, og fortalte hva jeg var ute på.
Forbauset sa han: And you have no story!
Og det er sagt av en poet.
Av og til også usikker selv: Hvor interessert er jeg i landskapet, slik det stiger opp av Østersjøen, som her på Bornholm? Kanskje må landskapet befolkes med mennesker før det kan bli litteratur av det. Kanskje er landskapet i seg selv ikke så interessant litterært. Kanskje er ikke landskapet i seg selv mer enn det fysiske rommet litteraturen finner sted i, med rekvisitter forfatteren kan løfte ut av landskapet og inn på boksidene. Ulike landskap har ulike rekvisitter, hvor nå det ene landskapet slutter og det andre begynner.
Når forfatteren har bestemt seg for et landskap, er det noen valg hun ikke lenger kan ta.
Hun har allerede valgt.
Og så må landskapet befolkes med mennesker.
En roman om eiker og bjørker, nei, ikke det.
*
Jeg kommer inn i de bratte gatene i kuperte Gudhjem. Ser flere bilder av Oluf Høst. Nok et eksempel på denne besettelsen av et avgrenset fenomen: om og om igjen maler han en bornholmsk driftsbygning, en huslengde, med en port (tror jeg), i ulikt lys på ulike tider av året.
Og hele tiden oppdager jeg noe jeg ikke visste fra før: Jeg ville være oppmerksom på litterære forbindelser mellom landene, litteratur og forfattere som krysset grensene, og på Bornholm får jeg vite at den tyske forfatteren Hans Henny Jahnn (1894–1959) i mange år livnærte seg som bonde, hesteoppdretter og orgelbygger på øya. Hans roman Perrudja skal ha handlingen lagt til Norge, og andre del av den omfattende Fluss ohne Ufer (Elv uten bredder) utspiller seg delvis på Ålandsøyene.
Men Bornholm er selvfølgelig øya til Martin Andersen Nexø, landskapet hvor første del av Pelle Erobreren utspiller seg. Pelle kommer hit samme vei som jeg kom, over vannet fra Sverige, i selskap med Lassefar, samt andre fattige svensker som søker arbeid på de bornholmske storgårdene. Vi befinner oss blant fattige landarbeidere som sover og bor i mørke skitne fjøslignende rom, men ute er det lys og luft, bornholmske marker som bølger mot havet, gjenskapt av Bille August i filmatiseringen fra øya. August er blitt noe av en ekspert på nordiske litterære filmatiseringer i stort format: Jerusalem (Selma Lagerlöf), Den goda viljan (Ingmar Bergman), Frøken Smillas fornemmelse for sne (Peter Høeg), og altså Pelle Erobreren: Svensk landsbygd (jeg forsøkte å finne det lille stedet Forsboda i Norrland, som den nyutdannede presten Henrik flytter til sammen med Anna i Den goda viljan; Forsboda finnes bare i Ingmar Bergmans fantasi), snø så langt øyet kan se i den danske kolonien Grønland, og kornåkre som blinker gult på østersjøøya Bornholm. For ikke mindre enn to av disse filmene, Pelle Erobreren og Den goda viljan, hentet August hjem en gullpalme fra Cannes.
Pelle og Lassefar reiser fra Tomelilla til Bornholm for å finne arbeid. Med Pelle Erobreren får dansk og kanskje nordisk litteratur sin første ambisiøse proletarroman. Senere, særlig på 1930‑tallet, skriver svenskene sin sterke arbetar‑ og statarlitteratur. Er det riktig å hevde at på samme tid i Norge skapes det ikke en like bred litteratur om arbeidsfolk? Uppdal finnes jo, men ellers er 1930‑tallet kulturradikalismens tiår i Norge, ja først på 1970‑tallet blir det systematisk og av mange forfattere skrevet arbeiderlitteratur i Norge. Det blir skrevet manifester om hvorfor og hvordan man skal skrive arbeiderlitteratur. Dag Solstad publiserer et programskrift som knytter an til tradisjonen fra Martin Andersen Nexøs Bornholmroman: “Tilbake til Pelle Erobreren?”
Bornholm er en liten øy, beliggende for seg selv i havet, og er ikke omgitt av mange øyer som i et arkipelag. Med buss krysser man raskt øya fra kyst til kyst gjennom jordbrukslandskapet. Tilbake i Rønne vandrer jeg under høye hengebjørker på kirkegården. Jorden trærne vokser i ser ut til å være næringsrik.
Omlag 10 000 tyske soldater befant seg på Bornholm da andre verdenskrig gikk mot slutten. I tillegg kom tyske soldater og sivile i titusener på flukt fra de framrykkende russerne. Fordi den tyske kommandanten på Bornholm avviser å kapitulere for russerne blir Bornholm ikke fritt som resten av Danmark 4. mai 1945. Den tyske motstanden fører til at russerne bomber Rønne og Nexø 7. og 8. mai, og påfører bebyggelsen store skader. Russerne besetter øya og forlater den ikke før elleve måneder er gått. Mange av balterne som hadde tjenestegjort for tyskerne og senere ble del av den svenske såkalte baltutlämningen, flyktet til Sverige via Bornholm.
Jeg krysser kirkegården og fortsetter sørover langs kysten. Stier buer seg mellom furuer og busker og høyt vaiende gress og minner om stier jeg har gått langs kysten utenfor byen på en annen øy i Østersjøen, Visby på Gotland. Likevel er kystlandskapet i utkanten av Rønne umiskjennelig dansk, med sine sandklitter, med sin strittende marehalm.
En mann klatrer ned fra platået med furuene og de høye vaiende gressvekstene og blir stående på stranden og se Villum Clausen gli ut fra havna i Rønne. Solen henger lav og rødsprengt over horisonten. Vinden er kjølig.
Dette landskapet på Bornholm jeg står og ser på solnedgangen i. Og landskapet rundt Østersjøen jeg har reist igjennom. Henger det sammen? I begynnelsen av reisen skrev jeg at “Ja er ikke hypotesen min for denne reisen at landskapet jeg vokste opp i er mye større enn jeg først trodde, og at jeg reiser ikke for å lete opp noe som er annerledes og fremmed, men for å finne landskap som ligner på min barndoms landskap, ja på sett og vis vide ut min verden, kolonialisere omverdenen, legge under meg den nordeuropeiske østersjøverdenen, fordi den er et naturlig hele, som noen har delt?” Landskap som lignet på min barndoms landskap fant jeg ikke så mange av. Men jeg fant landskap som, hvordan de nå enn henger sammen, i alle fall ikke begynner og slutter ved nasjonsgrensene. Lyset forandret seg ikke langs grensene, heller ikke vinden som blåste, regnet som falt. Vinden blåste over grensene, regnet falt på begge sider av den, lyset kom fra øst om morgenen, forsvant i vest om kvelden. Sør og nord gjorde en forskjell, mer enn øst og vest.
I alle fall etter at jeg hadde forlatt Norge.
Men Norge er jo ikke et Østersjøland.
Å reise gjennom landskapene rundt Østersjøen, å følge kysten som slynger seg rundt havet, inngav etter hvert som reisen skred fram en følelse av å reise gjennom landskap som knytter seg sammen rundt en sjø, bare brutt av de smale danske stredene. Og det som får landskapet rundt Østersjøen til å fortsette, når ens egen person stanses ved grenseovergangene, er den vide flate sletta som bølger bakenfor Østersjøens bredder.
Mens jeg skriver disse siste linjene, og for mitt indre blikk ser meg selv stå på stranden på Bornholm, som nå er folketom, også mannen som ville forsikre seg om at båten til Ystad gikk når den skulle, er borte, og jeg husker hvor alene jeg kjente meg denne høstdagen, under all denne himmel, på all denne sand, omgitt av alt dette vann, kikker jeg innimellom i Litauisk melodi av Johannes Bobrowski. På en av de siste sidene leser jeg: “Men för att kunna vinna något med denna beskrivning, som i denna form inte är till mycken nytta, ska vi befolka den med människor, eftersom även det skönaste landskap utan människor är en förfärlig ödemark, värre än helvetet.”
Og så springer lindene ut i Berlin.
Berlin, april, 2005
Ich trete aus dem Haus, in dem ich aufgewachsen bin, und schließe die Tür hinter mir. Ich setze mich aufs Fahrrad, trete hart in die Pedale, bevor ich die steilen asphaltierten Hügel in Richtung Stadt hinunterrolle. Es ist Mai, der 1. Mai 2002. Im Gesicht spüre ich den salzigen Wind, dann höre ich die Blasinstrumente und Trommeln des Janitscharenkorps von Bodø. Im Parkvei sehe ich den Zug, die Menschenmenge kommt mir entgegen. Die Transparente blähen sich im Wind, knallen zurück. Die Erfahrensten haben zwischen die Wörtern Löcher in den Stoff geschnitten. Männer im Zug halten ihre Hüte fest. Der Bürgermeister nickt in Richtung Bürgersteig, nach links, nach rechts, wieder nach links.
Bodø. Es stürmt.
Ich bleibe auf dem Bürgersteig stehen, bis der lange Zug vorüber ist. Dann radle ich an Hausfassaden entlang, unter kahlen Ästen, an Spaziergängern vorbei, neben fahrenden Autos, zum Meer. Ich komme an eine grüne Wiese, an deren Ende einige Grabsteine stehen, die im Kreis angeordnet sind, hinter ihnen sieht man rot gestrichene Bootshausgiebel, hinter den Bootshäusern flache Felsen, hinter den Felsen das Meer. Der höchste Grabstein hat die Form eines Obelisks. Ich versuche den Text zu lesen, der in den groben Granit gemeißelt ist: die vertieften Buchstaben sind fast verwittert, ich muss einen Schritt näher herantreten. Hat der Wind die Schrift ausgelöscht? Der Regen? Abgase? Oder die vielen Finger, die im Laufe der Jahre darüber getastet sind? Nein, so viele Finger werden es nicht gewesen sein.
Ich kneife die Augen zusammen und entziffere: Pelle Molin. Der Dichter des Ådalen. * Multra in Schweden 8 - 7 - 1854. † Bodø 26 - 4 - 1896.
Dies ist Bodøs komplette Literaturgeschichte, jedenfalls annähernd. Bodø und die Literatur: ein toter Schwede.
Dieses Netz von Verbindungen, das entstehen kann, die persönlichen Landkarten, die sich bilden: lange wusste ich nicht, wer Pelle Molin war, über Ådalen in Nordschweden aber, die Landschaft seiner Kindheit, wusste ich viel. Das liegt - eine neue Verbindung - an einem 1. Mai vor vielen Jahren, damals zeigte das norwegische Fernsehen gern Spielfilme, die mit einem bestimmten Datum zu tun hatten, einem Datum wie dem 1. Mai zum Beispiel. Und an jenem 1. Mai vor vielen Jahren war dies Bo Widerbergs Film Ådalen 31.
Ich sah ihn.
Später sah ich ihn wieder. Und wieder. Und wieder.
Was hatte Ådalen 31, das mich so stark beeindruckte, und es immer noch tut?
Das Gras unter meinen Füßen ist jung und spärlich, die Wolkendecke niedrig. Ich drehe dem Pelle Molin-Obelisk den Rücken zu. Das Meer ist unruhig, die Wellen kentern weiß ins Blau, dort unten an den roten Schuppenwänden zerrt der Wind an struppigen Pflanzen; es ist Persischer Bärenklau, der hier Tromsøpalme heißt und im Spätsommer mannshoch wird (es sei denn, der Stadtgärtner war vorher mit Säge oder Schere da). Ich blicke über die Dächer in Richtung Bodø. Hinter der Stadt, nach Osten, steigen Wälder auf. Hinter den waldbedeckten Hängen liegen die blau schimmernden Berge.
Berge sind tatsächlich häufig blau.
Um mich, unter mir, über mir: die Landschaft, in der ich aufgewachsen bin. Dies ist die Welt, wie ich sie zuerst kennengelernt habe. Hier stehe ich, auf einer Wiese, am Rande des Meeres, in Nordland, in Norwegen, unter tiefen, schnell treibenden Wolken. Ich stehe hier mit meinem Körper, meinem Bewusstsein, meinen Gefühlen, meinen Gedanken, um mich erstreckt sich die Welt, entfaltet sich die Landschaft, und diese Landschaft ist für alle Menschen dieselbe. Wir können die Landschaft verschieden erleben, wir können sie auf unterschiedliche Arten sehen, in ihr unterschiedliche Phänomene bemerken, ihr viele Stimmungen zuschreiben, sie mögen oder nicht, aber die Landschaft ist und bleibt ein und dieselbe. Die Landschaft ist. Sie ist da, zum Berühren und Spüren. Darauf Gehen. Darauf Stehen. Sich durch sie bewegen.
Ich werde eine lange Reise machen.
Diese Reise hat eine Vorgeschichte.
Im Frühjahr 1999 reise ich nach Riga. Ich will einen Freund besuchen, der dort Norwegisch unterrichtet. Wenige Tage vor der Abreise stehe ich in einer Buchhandlung in Oslo und blättere in einem Reiseführer mit dem Titel Scandinavian & Baltic Europe. Sein Thema sind die drei skandinavischen Länder Norwegen, Schweden, Dänemark, sowie die drei baltischen Länder, Estland, Lettland, Litauen. Die Redakteure haben St. Petersburg und Kaliningrad dem Scandinavian & Baltic Europe zugeschlagen. Ich blättere lange, kann mich, wie immer, schwer entscheiden, schiele zu anderen Reiseführern auf dem Regal: Soll ich diesen kaufen oder doch lieber jenen? Was ist mit dem gelben da drüben? Ich betrachte die Landkarte im Buch, die Nordeuropa-Karte, die ich schon unzählige Male gesehen habe. Schaue lange darauf, werde unkonzentriert, denke an etwas anderes, schaue wieder. Und plötzlich sehe ich. Sehe etwas, das ich noch nie gesehen habe. Die Landkarte ist dieselbe, sie hat sich nicht verändert, aber mit dem Blitz der Eingebung hat sich mein Blick verändert, die Art, wie ich die Karte sehe, hat sich verändert; da sind Muster und Verbindungen, die ich vorher nicht gesehen hatte. Ich sehe die Landkarte literarisch, sehe die Geographie mit einem literarischen Blick. Ich sehe nicht nur eine Landschaft, ich sehe eine literarische Landschaft.
So etwas habe ich schon mehrfach erlebt: man überlegt und grübelt, vielleicht sogar Jahre lang, und dann wird dank einer Kleinigkeit, einer Zufälligkeit, ja schieren Glücks, plötzlich, binnen Sekunden, ein Muster erkennbar, und mit ihm die Erkenntnis, dass das schon immer dein Ziel war, dass es das war, wonach du gesucht hast.
Es hängt zusammen. Ich wusste es.
Es hängt doch zusammen, oder?
Diese Sehnsucht nach Zusammenhängen, Mustern, Sinn.
Und was sehe ich? Ich sehe eine Landschaft, eine Geographie, die Geographie Nordeuropas, die sich um ein Meer herum entfaltet, ein großes Binnenmeer, die Ostsee. Eine Landschaft mit dem Meer als Mittelpunkt, die man als lange, gefurchte Küste deuten kann, eine einzige Landschaft, vom gleichen Klima und gleichen Licht geprägt. Aber durch diese Landschaft verlaufen Grenzen, nationale Grenzen. Was bedeutet das? Die Landschaft besteht aus zusammenhängenden Landmassen, zusammenhängenden Wäldern, zusammenhängenden Gebirgsketten, zusammenhängenden Ebenen, einem langen, zusammenhängenden Küstenstreifen, dem Wasser in dem Meer, das zwischen diesen Küsten wogt. Und durch diese Landschaft mit all ihren Zusammenhängen und Verbindungen verlaufen Grenzen, Grenzen, die die Landschaft teilen, hier eine Nation, da eine Nation: Was bedeutet das für die Literatur, die in dieser Landschaft geschrieben wird? Was ist eine Nation? Die nationalen Grenzen laufen durch die Landschaft, den Wald, das Gebirge, durch die Mitte des Flusses, und sie verurteilen die Menschen, die vielleicht nur wenige Meter oder Kilometer voneinander getrennt leben, zu historisch so unterschiedlichen Lebensumständen, dass es kaum zu verstehen ist. Und die Grenzen waren nicht einmal unverrückbar. Sie wurden verschoben, neu gezogen. In Kriegszeiten flatterten sie durch die Landschaft wie lose Bänder. Nationen tauchten auf, verschwanden, tauchten wieder auf. Unionen kamen und gingen. Landstriche, die einer Nation gehörten, gehörten plötzlich einer anderen. Flüsse, Seen, Berge und Städte wechselten den Namen.
Dieses Zittern im Körper, als ich begriff, dass Kaliningrad das alte Königsberg ist, Gdańsk das alte Danzig.
Ost ist Ost und West ist West, nie werden sie zueinander kommen. Aber auf der Landkarte sehe ich, dass der Osten dem Westen begegnet, dass die Ostseeküste ebenso durch 'den Osten' läuft wie durch 'den Westen', dass die Grenze zwischen "Ost" und "West" nicht unverrückbar war, dass die Landschaft zwar nicht unwandelbar, auf jeden Fall aber dauernder und weniger wandelbar ist als all die Nationen, die zu verschiedenen Zeiten ein Gebiet für sich beansprucht und gesagt haben: Das gehört uns.
Vor ein paar Jahren sagte ich zu einem Freund: Ist es nicht faszinierend, dass Thomas Mann, aus Lübeck, der alten Hansestadt, beinahe Skandinavier ist? Den Freund faszinierte das nicht. Tatsächlich klingt diese Bemerkung eigenartig kurzsichtig. Warum soll es wichtig sein, dass Thomas Mann beinahe Skandinavier ist? Diese Bemerkung war, wenn auch unbeholfen formuliert, der Versuch, jemanden wie Thomas Mann in Zusammenhänge einzubinden, die anders sind als die bekannten und über seine eigene Nation hinausreichen. Sie wollte auch Norwegen, meine eigene Nation, in neue Zusammenhänge einbinden, die anders und weiter gespannt sind als die Traditionen und Verbindungen innerhalb jener Grenzen, die Norwegen heute ausmachen. Die Hanse war ein Handelsnetzwerk, das die gesamte Ostseeregion verband; vor ihnen hatten die Wikinger dies getan, indem sie den Wasserwegen folgten. Thomas Mann schrieb den Lübeck-Roman über das Handelshaus Buddenbrooks, aber zuvor las er vermutlich Alexander Kiellands Stavanger-Roman über das Handelshaus Garman & Worse.
Ich sehe eine Landschaft, die eins ist, nicht geteilt.
Ich bin nicht der Erste, der sie so sieht.
Ich beginne zu lesen. Ich habe immer gedacht, dass Meere und Flüsse trennen, dass Flüsse Grenzflüsse sind, aber historisch ist es genau umgekehrt: Meere und Flüsse vereinten, Meere und Flüsse waren die einfachsten Transportwege, Meere und Flüsse verbanden Menschen; die Ostsee verband Menschen. Das Trennende sind wohl eher die Berge. Wenn man es so sieht, liegen Norwegen und Schweden Rücken an Rücken.
Norwegen hat sich über das Meer nach Westen geöffnet, Schweden nach Osten. Norwegen ist ein westwärts gerichtetes Land. Reise ich aber von Norwegen nach Westen, ist da nichts als Wasser. Reise ich nach Osten, liegen da große Landmassen und viele verschiedene Nationen. Ich beginne, die Karte anders zu sehen. Was zusammenhing, gleitet auseinander. Und das Wasser, das ich immer als Barriere sah, wird zu dem fließenden Element, das verbindet. In mir entsteht der Wunsch, den Teil der Welt zu kartographieren, in den ich zufällig hineingeboren wurde. Ich werde eine Grand Tour machen, aber sie wird mich nicht nach Italien oder Griechenland führen, sondern in unsere Nachbarländer, die Länder rund um die Ostsee.
Das Gefühl, kaum zu wissen, was in den Nachbarländern vor sich geht.
Das Gefühl, gut zu wissen, was in dem großen, einen Transatlantikflug nach Westen entfernten Land vor sich geht.
Helsinki ist näher an Norwegen als Los Angeles. Los Angeles ist näher an Norwegen als Helsinki.
Ich fahre mit dem Finger auf der Landkarte um die Ostsee. Ich reise durch Protestantismus, Orthodoxie, Katholizismus und Reste der ehemals starken jüdischen Kultur. Ich reise durch eine politische Landschaft, die geprägt ist von Sozialdemokratie, Wirtschaftsliberalismus, Kapitalismus, Kommunismus, Faschismus. Ich denke: Die komprimierte Geschichte des 20. Jahrhunderts. Ich denke: So viel hat diese Landschaft über die Zeiten verbunden. Und: Wie unversöhnlich wurde diese Landschaft im gerade vergangenen Jahrhundert getrennt und geteilt.
Literatur und Landschaft. Literatur und Nation. Literatur und Geschichte. Warum, frage ich mich, war es selbstverständlicher, die Literaturgeschichte Norwegens, Schwedens, Russlands, Polens zu schreiben, als eine Literaturgeschichte der Ostseeregion? Warum gibt es keine nordische Literaturgeschichte, keine nordeuropäische Literaturgeschichte, keine finnisch-estnische Literaturgeschichte?
Was führte dazu, dass ich die Landkarte der Ostseeländer "neu'" sah? Lag es daran, dass sie die Metropole St. Petersburg und deren literarische Tradition als Teil des Nordens darstellte und auf diese Weise erweiterte? Konnte ich sie deswegen plötzlich in Bezug zu den Literaturen Skandinaviens und Finnlands setzen, in ihr mehr sehen als eine fremde Literatur mit einem fremden Alphabet? Oder lag es daran, dass der Kartenausschnitt auch die Küsten Polens und Deutschlands zeigte, so dass nicht mehr die Nationengrenzen das Entscheidende waren, sondern dass so das Meer, die Ostsee, zum Mittelpunkt wurde, auf den sich alle Länder gleichermaßen bezogen?
Ich bin im Kalten Krieg aufgewachsen. Die Ostsee war ein trennendes Meer. Die Ostsee war ein Meer, über dem Flugzeuge abgeschossen wurden, ein Meer, wo U-Boote aus einem Staat in den Schären eines anderen auf Grund liefen.
Unter Wasser kann ich diese Grenze nicht sehen.
Ich werde dieses Meer in Kunst und Literatur umrunden. Ich werde die Landschaft, in der ich jetzt stehe, die Landschaft Nordnorwegens, Knut Hamsuns Landschaft, verlassen, und mich nach Cora Sandels Tromsø begeben, Eyvind Johnsons Boden, Per Olov Enquists Västerbotten, zu August Strindbergs Schären vor Stockholm und zum Roten Zimmer in Stockholm, nach Ingmar Bergmans und Andrej Tarkowskijs Gotland, in Aleksis Kivis finnische Wälder und Henrik Tikkanens Helsinki, auf Edith Södergrans Karelische Landenge, nach Gogols, Gontscharows, Dostojewskis, Vladimir Nabokovs und Anna Achmatowas St. Petersburg, Sergej Eisensteins Riga, Immanuel Kants Königsberg (Kaliningrad), Günter Grass' Danzig (Gdańsk), Theodor Fontanes Romanlandschaft um Stettin (Szczecin) in Effi Briest, auf Caspar David Friedrichs Rügen, nach Thomas Manns Lübeck, Emil Noldes Seebüll, Tom Kristensens Kopenhagen, Hamlets Kronborg, Bo Widerbergs Malmö, Amalie Skrams Kristiania, Agnar Mykles Bergen, zurück an der Küste des Nordlanddistrikts, die Petter Dass beschrieben hat. Zum Beispiel.
Die kurzen Grashalme auf der Ebene um mich nicken steif im Wind. Ich verlasse Pelle Molins Grab, radle gegen diesen Wind. Abends, nachdem ich den Rucksack und eine Tasche gepackt habe, sehe ich mir mein sehr mitgenommenes Video von Ådalen 31 an.
Die Farben und Geräusche des nordschwedischen Sommers. Da sind Kjell und sein Vater, die Mutter, der Bruder, die kleine Schwester. Kjell und der gedemütigte Alkoholiker. Kjell und ein Freund, die versuchen, ein Mädchen zu hypnotisieren, um sie ausziehen zu können. Kjell, der zum ersten Mal nackt vor einem Mädchen sitzt und guck nicht sagt. Zu ihr, die sagt, dass er wächst. Die Tochter des Direktors und der Sohn des Arbeiters. Kjell, der zum ersten Mal in das Haus des Direktors kommt, in Kunstbänden blättern darf und dann, um die korrekte französische Aussprache zu lernen, der Mutter des Mädchens nachsprechen muss: Pierre-August Renoir, Pierre-August Renoir. Der Raum zwischen den Menschen. Dass beide, die Arbeiterfamilie und die bürgerliche Familie, einfühlsam geschildert werden. Dass die große Welt in die kleine Welt eingreift und die kleine in die große. Die Bilder des langen Arbeiterdemonstrationszugs, der sich, schmal wie ein Gänsemarsch, durch die Kulturlandschaft schlängelt, einem Gemälde von Eugène Jansson zum Verwechseln ähnlich. Als der Film 1969 Premiere hatte, traf Widerberg auf Widerstand von links.
Er hatte die politische Botschaft kompliziert.
Ein nordschwedischer Sommer. Die Landschaft im Film ist Norrland in Schweden, Ådalen in Ångermanland, aber die Birken, die hellen Abende und Sommernächte kenne ich, denn sie sind nur ein wenig weiter südöstlich, jenseits einer Grenze, in einem anderen Land. In Schweden. So hatte ich das noch nie gesehen. Dieser Zusammenhang war mir noch nie aufgefallen. Ich war nie den Breitengraden gefolgt, immer nur den Längengraden. Ich entdeckte, dass ich zu etwas Größerem gehöre, das am Breitengrad entlang nach Osten, nach Schweden hinein reicht, dass ich ebenso sehr, wenn nicht gar stärker dorthin gehöre als in den Zusammenhang des Längengrads, der Norwegen, mein eigenes Land, nach Süden und nach Norden durchläuft.
Außerdem: Wie eine Faust nordischen Lichts traf mich an Ådalen 31, wie künstlerisch stark dieser Film ist. Das war Filmkunst aus einer kargen Landschaft in dem wechselnden Licht kurz unterhalb des Polarkreises, keine weitere Glanzpostkarte aus Nordland und auch keine affektierte Hamsun-Verfilmung (wie die gekünstelte Verfilmung von Victoria, die Bo Widerberg selbst später machte; der Geschichte vom Sohn des Müllers und einer Liebe über Klassenschranken hinweg, ein weiteres Mal erzählt).
Als ich zu verstehen versuchte, warum Ådalen 31 mich tiefer berührte als andere, vergleichbare Filme, begriff ich mit der Zeit auch, dass es dafür andere Gründe gab als nur den, dass dies ein herausragender Film ist. Es lag daran, dass er meiner Person und meinen Erfahrungen entgegenkam, weil er in der Landschaft der Breitengrade spielt, wo ich aufgewachsen bin. Ådalen 31 und ich waren Nachbarn.
Allerdings ein Nachbar, mit dem mich niemand bekannt gemacht hatte.
Ich stellte fest, dass in der Kunst, die mich besonders beeindruckt, vieles ebenfalls in der Landschaft und dem Licht des Nordens angesiedelt war. Ich sah sie in Jan Troells Verfilmung von Eyvind Johnsons Roman über Olof: Hier hast du dein Leben. Ich sah sie in Nikita Michalkows Filmen Tage aus dem Leben Ilja Oblomows und Die Sonne, die uns täuscht. Ich wunderte mich, dass Dostojewski eine Erzählung, die in St. Petersburg spielt, Weiße Nächte nennen konnte, St. Petersburg liegt auf dem gleichen Breitengrad wie Oslo. Als ich zum ersten Mal auf der Landkarte entdeckte, dass Oslo, Stockholm, Helsinki und St. Petersburg fast auf einem Breitengrad liegen, war ich hingerissen. Die Geographie wurde zu einer Quelle, aus der sich immer neue Muster abzuzeichnen begannen. Ich musste an die Blätter voller schwarzer Zahlen denken, die ich als Kind bekommen hatte. Wenn ich mit einem Bleistift die Zahlen in der richtigen Reihenfolge verband, zauberte ich ein Bild hervor.
Ich wollte Muster in der Landschaft hervorreisen, Bilder, die ich noch nicht gesehen hatte.
Norwegen kleiner machen. Und größer.
*
Hatte ich recht? Ist es interessant, eine Ostseeliteratur zu erfinden, eine Ostseebibliothek zu konstruieren?
Ich weiß es nicht.
Aber ich habe gesehen, und das ist mir Ansporn.
Es spornt mich an, die Straßen und Stadtteile sehen zu wollen, die Dostojewski beim Schreiben von Verbrechen und Strafe vor Augen hatte. Heutzutage schwebt der Roman von Schuld und Sühne losgelöst über allem, er ist jenseits von Zeit und Ort. Aber das ist Dostojewskis Roman nicht, er hat Zeit und Ort: Ein Sommer des Jahres 1865 in St. Petersburg. In der großen Stadt im östlichsten Winkel des Finnischen Meerbusens gehen Raskolnikow und Sonja Straßen entlang und überqueren Brücken und Märkte. Der Roman spielt an diesem und keinem anderen Ort, in einem schmutzigen, staubigen St. Petersburg, im Russland des Zaren und nicht in einem abstrakten Land namens abendländischer Literaturkanon.
Das zu wissen, ist mir Ansporn.
Aber werde ich mehr verstehen, wenn ich jene Straßen sehe, die die Straßen des Romans sind, die Temperatur der Stadt spüre, das Licht sehe, das sie überwölbt, auf das Wasser schaue, das dunkel unter den Brücken fließt?
Es ist doch ein großer Unterschied zwischen den staubigen Straßen und den Straßen im Roman.
Zudem ist in anderthalb Jahrhunderten vieles anders geworden.
Ich lehne mich an einen Baumstamm und sehe zwei Hasen zu, die über die Wiese hoppeln. Ich will sehen lernen. Ich will mehr in die Welt hinaus sehen und weniger in mich hinein. Beim Überarbeiten meiner Reisenotizen fällt mir auf, dass ich am häufigsten Reflexionen streiche. Beobachtungen und Sinneseindrücke bleiben stehen. Das Gefühl, dass immer mehr philosophische und existentielle Fragen für mich an Bedeutung verlieren.
Ich möchte in der sinnlich erfahrbaren, sichtbaren Welt sein, in der ich lebe.
Ich möchte sie auf-, nicht niederschreiben.
Ich möchte die Literatur auf den Boden herunterholen, nicht in den Himmel heben.
Hierhin. Herunter in die Geographie, in der sie spielt.
Literaturgeographie.
Nicht immer einfach zu erklären, was ich will. Das Meer verbindet, sage ich bei einer Abendeinladung; Wasser trennt nicht, es eint. Meine Tischnachbarin sagt sofort:
Aber heute fliegen wir doch über das Meer.
Ja, ja.
Der finnische Lyriker, den ich in Helsinki kennenlernte und dem ich erzählte, was ich vorhatte, zweifelte ebenfalls.
Erstaunt sagte er: And you have no story!
Das sagt ein Dichter.
Ab und zu auch selbst unsicher: Wie sehr interessiert mich die Landschaft, die der Ostsee entsteigt, wie hier auf Bornholm, zum Beispiel? Vielleicht muss die Landschaft mit Menschen bevölkert werden, bevor sie Literatur werden kann. Vielleicht ist die Landschaft als solche literarisch nicht sehr interessant. Vielleicht ist sie nicht mehr als der physische Raum, in dem Literatur geschieht, mit Requisiten, die Schriftsteller aus der Landschaft heraus auf Buchseiten heben können. Unterschiedliche Landschaften haben unterschiedliche Requisiten, wo immer die eine Landschaft aufhören und die andere anfangen mag.
Sobald der Schriftsteller eine Landschaft gewählt hat, stehen ihm einige Alternativen nicht mehr zur Verfügung.
Denn er hat gewählt.
Und dann muss die Landschaft mit Menschen bevölkert werden.
Ein Roman über Eichen und Birken, nein, das nicht.
Ich gehe die steilen Gassen im hügeligen Gudhjem entlang. Sehe Gemälde von Oluf Høst. Auch er ein Beispiel für die Obsession für ein eng begrenztes Phänomen: Immer wieder malt er einen Bornholmer Bauernhof, die Länge eines Hauses, mit einem Tor (glaube ich), in unterschiedlichem Licht zu unterschiedlichen Jahreszeiten.
Und ständig entdecke ich etwas, was ich noch nicht wusste: Ich wollte auf literarische Verbindungen zwischen Ländern achten, auf Literatur und Schriftsteller, die die Grenzen überquert haben. Auf Bornholm erfahre ich, dass der deutsche Schriftsteller Hans Henny Jahnn (1894-1959) viele Jahre als Bauer, Pferdezüchter und Orgelbauer auf der Insel gelebt hat. Sein Roman Perrudja soll in Norwegen spielen, der zweite Band seines umfangreichen Fluss ohne Ufer teilweise auf den Ålandinseln.
Vor allem aber ist Bornholm die Insel Martin Andersen Nexøs, in dieser Landschaft spielt der Anfang von Pelle der Eroberer. Pelle kam auf dem gleichen Weg hierher wie ich, von Schweden über das Wasser, zusammen mit Lassefar und anderen verarmten Schweden, die auf den großen Bornholmer Bauernhöfen Arbeit suchten. Wir befinden uns unter armen Landarbeitern, die in dunklen, schmutzigen, stallähnlichen Räumen schlafen und wohnen, aber draußen ist es hell und luftig, Bornholmer Wiesen, die zum Meer hin wogen, auf der Insel wiedererschaffen in Bille Augusts Verfilmung. August ist so etwas wie ein Experte für nordische Literaturverfilmungen in großem Stil: Jerusalem (Selma Lagerlöf), Die besten Absichten (Ingmar Bergman), Fräulein Smillas Gespür für Schnee (Peter Høeg) und eben Pelle der Eroberer: Ein schwedisches Dorf (ich hatte versucht, das Dorf Forsboda in Norrland zu finden, wohin der junge Pastor Henrik in Die besten Absichten mit Anna zieht), Forsboda, das nur in Bergmans Phantasie existiert. In der dänischen Kolonie Grönland Schnee, so weit das Auge reicht, auf der Ostseeinsel Bornholm Weizenfelder, die gelb leuchten. Für nicht weniger als zwei seiner Filme, Pelle der Eroberer und Die besten Absichten, brachte August die Goldene Palme von Cannes nach Hause.
Pelle und Lassefar reisen von Tomelilla nach Bornholm, weil sie Arbeit suchen. Mit Pelle der Eroberer bekommt die dänische, vielleicht sogar die nordische Literatur ihren ersten ambitionierten Proletarierroman. Später, vor allem in den dreißiger Jahren, schreiben die Schweden ihre großen Romane über die landlosen Bauern. Stimmt die Behauptung, dass im Norwegen jener Zeit keine ähnlich breite Literatur über Arbeiter entstand? Da war natürlich Kristofer Uppdal, doch von ihm abgesehen waren die 30er Jahre in Norwegen das Jahrzehnt des Kulturradikalismus. Es sollte bis in die 70er Jahre dauern, ehe in Norwegen viele Schriftsteller systematisch Arbeiterliteratur schreiben. Es werden Manifeste verfasst, warum und wie man Arbeiterliteratur schreiben soll. Dag Solstad veröffentlicht einen programmatischen Essay, der an die Tradition von Martin Andersen Nexøs Bornholmroman anknüpft: "Zurück zu Pelle dem Eroberer?"
Bornholm ist eine kleine Insel, sie liegt allein im Meer und ist nicht, wie ein Archipel, von anderen Inseln umgeben. Die Busfahrt von Küste zu Küste ist kurz und führt durch eine Landschaft, die von Landwirtschaft geprägt ist. Zurück in Rønne, spaziere ich auf dem Friedhof unter hohen Hängebirken. Die Erde, aus der die Bäume wachsen, ist offenbar nährstoffreich.
Als der Zweite Weltkrieg seinem Ende entgegen ging, waren etwa 10.000 deutsche Soldaten auf Bornholm stationiert. Hinzu kamen Zehntausende Deutsche, Soldaten und Zivilisten, die auf der Flucht vor den vorrückenden Russen waren. Weil der deutsche Kommandant auf Bornholm sich weigerte, vor der Roten Armee zu kapitulieren, wurde Bornholm nicht, wie das übrige Dänemark, am 4. Mai 1945 befreit. Wegen des deutschen Widerstands wurden Rønne und Nexø am 7. und 8. Mai von der sowjetischen Luftwaffe bombardiert und fast völlig zerstört. Die Russen hielten die Insel elf Monate lang besetzt. Viele Balten, die in den deutschen Streitkräften gedient hatten und später von Schweden an die Sowjetunion ausgeliefert wurden, waren über Bornholm nach Schweden geflüchtet.
Ich durchquere den Friedhof und folge der Küste nach Süden. Pfade schlängeln sich durch Kiefern, Büsche und hohes, wogendes Gras, sie erinnern mich an Küstenpfade in der Nähe einer Stadt auf einer anderen Ostseeinsel: Visby auf Gotland. Und doch ist die Küstenlandschaft bei Rønne unverkennbar dänisch, mit ihren Dünen, dem starren Strandhafer.
Vom kiefernbestandenen Dünenkamm mit dem hohen, wogenden Gras geht ein Mann zum Strand hinunter, er bleibt dort stehen und verfolgt, wie die Villum Clausen den Hafen von Rønne verläßt. Die Sonne steht tief und rotgefleckt über dem Horizont. Der Wind ist kühl.
Die Landschaft auf Bornholm, in der ich stehe und den Sonnenuntergang ansehe. Und die Landschaft um die Ostsee, die ich bereist habe. Hängen sie zusammen? Am Beginn meiner Reise hatte ich geschrieben: »Lautet denn meine Hypothese für diese Reise nicht, dass die Landschaft, in der ich aufwuchs, viel größer ist, als ich zunächst glaubte, dass ich nicht reise, um etwas zu finden, das anders und fremd ist, sondern um eine Landschaft zu finden, die der Landschaft meiner Kindheit ähnelt, ja, um meine Welt in gewisser Weise zu erweitern, die Umwelt zu kolonialisieren, mir die nordeuropäische Ostseewelt anzueignen, weil sie ein natürliches Ganzes ist, das Menschen teilen?« Ich habe kaum Landschaften gefunden, die der meiner Kindheit gleichen. Aber ich habe Landschaften gefunden, die, wie immer sie zusammenhängen mögen, jedenfalls nicht an Landesgrenzen anfingen und endeten. Das Licht verändert sich an den Grenzen ebenso wenig wie der Wind, der blies, oder der Regen, der fiel. Der Wind blies über die Grenzen, der Regen fiel auf beiden Seiten der Grenzen, das Licht kam morgens von Osten und verschwand abends im Westen. Süd und Nord waren viel wichtiger als Ost und West.
Jedenfalls, nachdem ich Norwegen verlassen hatte.
Aber Norwegen ist ja kein Ostseeland.
Die Ostsee-Landschaften zu bereisen, der Küste um das Meer herum zu folgen, löst immer stärker das Gefühl aus, Landschaften zu bereisen, die um das Meer einen Ring schlagen, der nur von den schmalen dänischen Meerengen unterbrochen ist. Man mag an Grenzübergängen angehalten werden, die Ostseelandschaft geht weiter. Das sind die weiten Ebenen, die sich von allen Ostseeküsten aus landeinwärts erstrecken.
Während ich diese letzten Zeilen schreibe, sehe ich mich wieder am Strand von Bornholm stehen, der jetzt menschenleer ist, auch der Mann, der sich vergewissern wollte, dass das Schiff nach Ystad pünktlich ging, ist fort, ich erinnere mich daran, wie allein ich mich an diesem Herbsttag fühlte, unter so viel Himmel, auf so viel Sand, umgeben von so viel Wasser. Ich blättere in Johannes Bobrowskis Litauische Claviere und lese auf einer der letzten Seiten: "Aber damit etwas gewonnen würde, mit der Beschreibung, die in dieser Form einfach für nichts steht, werden wir sie bevölkern, mit Leuten, weil die schönste Landschaft ohne Leute eine entsetzliche Öde ist, schlimmer als die Hölle." [1]
Und dann schlagen in Berlin die Linden aus.
Berlin, April 2005
Opuszczam dom, w którym dorastałem, i zamykam za sobą drzwi. Wsiadam na rower, przez chwilę mocno pedałuję, po czym wyasfaltowanymi drogami zjeżdżam do miasta. Jest pierwszy maja 2002 roku. Słony wiatr owiewa mi twarz. Już z daleka słyszę instrumenty dęte i werble Orkiestry Dętej Miasta Bodø. Ulicą Parkveien ciągnie w moją stronę tłum. Transparenty z hałasem wyginają się na wietrze. Najbardziej doświadczeni wycięli otwory w materiale pomiędzy słowami haseł. Idący w pochodzie mężczyźni przytrzymują kapelusze, żeby nie sfrunęły im z głów. Burmistrz kiwa głową raz na lewo, raz na prawo i znów na lewo.
Bodø. Wietrzny dzień.
Stoję na chodniku, czekając, aż minie mnie długi sznur ludzi. Potem jadę wzdłuż ścian domów, pod nagimi gałęziami drzew, mijam spacerowiczów i toczące się samochody, kierując się w stronę morza. Docieram do terenu porosłego zieloną trawą, na którego obrzeżu mieści się okrągłe skupisko nagrobków. Za nagrobkami dostrzegam pomalowane na czerwono ściany szczytowe szop na łodzie, za szopami niską skałę, za skałą zaś morze. Najwyższy nagrobek ma formę obelisku. Próbuję odczytać napis, wyryty w szorstkim granicie: inkrustowane litery są niemal zatarte, muszę podejść o krok. Czy to wiatr je zatarł? Deszcz? Może spaliny? A może wszystkie te palce, które przesuwały się po nich przez lata, śledząc napis?
Chociaż chyba nie było ich znowu tak wiele
Mrużę oczy i udaje mi się odczytać: Pelle Molin. Poeta Ådalen. Ur. Multra w Szwecji 08.07.1864. Zm. Bodø, 26.04.1896.
Mam przed sobą niemalże całą historię literatury Bodø w pigułce. Bodø i literatura: zmarły Szwed.
Ach, ta plątanina zbiegów okoliczności, która się może wytworzyć, osobiste mapy, które rozrysowuje życie: długo nie wiedziałem, kim był Pelle Molin. Orientowałem się natomiast całkiem nieźle w krajobrazie jego dzieciństwa, Ådalen na północy Szwecji. Fakt, że znałem Ådalen zawdzięczałem – kolejny zbieg okoliczności – 1 majowi sprzed wielu lat. W norweskiej telewizji zwyczajowo pokazywano kiedyś nowe filmy fabularne w dni, które w jakiś sposób wiązały się z ich treścią, a tamtego właśnie 1 maja wiele lat temu wyświetlono film Bo Widerberga, Ådalen 31.
Obejrzałem go.
Potem obejrzałem go jeszcze raz. I znów. I znów.
Co takiego jest w filmie Ådalen 31, że wywarł – i wciąż wywiera – na mnie tak silne wrażenie?
Trawa po której stąpam jest młoda i cienka, chmury wiszą nisko. Odwracam się od pomnika Pellego Molina. Morze jest niespokojne, biało spienione fale przewalają się wśród niebieskości. Pod czerwonymi ścianami szop na łodzie wiatr czesze kępy niskich krzewów barszczu, które późnym latem urosną do wysokości człowieka (o ile tylko w okolicy nie zawita miejski ogrodnik z piłą lub sekatorem). Ponad dachami domów spoglądam w stronę miasta. Po drugiej stronie lesiste zbocza pełzną na wschód. Za zboczami niebieszczeją góry.
Góry faktycznie często bywają niebieskie.
Dookoła mnie, pode mną, nade mną rozciąga się krajobraz, w którym dorastałem. Świat w wydaniu, które poznałem jako pierwsze. Stoję na trawiastej równinie, na brzegu morza, w norweskim okręgu Nordland, pod ociężale sunącymi chmurami. Stoję tu, ja, z moim ciałem, moją świadomością, moimi uczuciami, moimi myślami – a dookoła mnie rozciąga się świat, rozpościera się krajobraz, który dla wszystkich jest jednakowy. Możemy różnie go postrzegać, zwracać uwagę na odmienne zjawiska, które w nim występują, wzbogacać go o nastroje, może nam się on podobać albo nie, ale krajobraz jest i pozostanie jednakowy. Krajobraz jest. Można go dotknąć, poczuć. Można po nim iść. Stać w nim. Przemieszczać się w nim.
Wybieram się w długą podróż.
Podróż ta ma swój przedwstęp.
Wiosną 1999 roku udaję się do Rygi. Zamierzam odwiedzić przyjaciela, który wykłada tam język norweski. Kilka dni przed podróżą stoję w księgarni przy głównej ulicy w Oslo i przeglądam przewodnik turystyczny, zatytułowany „Skandynawia & Europa Bałtycka”. Przewodnik zawiera informacje o krajach skandynawskich oraz trzech bałtyckich: Estonii, Łotwie i Litwie. Do Skandynawii & Europy Bałtyckiej redaktorzy postanowili zaliczyć również Petersburg i Kaliningrad. Stoję i przeglądam książkę, jak zawsze trudno mi się zdecydować, kątem oka zerkam na inne przewodniki na półce: czy mam kupić ten, a może tamten, a co z tym żółtym, stojącym trochę dalej? Patrzę na mapę zamieszczoną w przewodniku, mapę Europy Północnej, którą oglądałem już tysiące razy. Patrzę i patrzę, zagapiam się, myślę o czym innym – i widzę więcej. Nagle widzę. Nagle widzę coś, co przedtem mi umykało. Mapa jest ta sama, nie uległa zmianie, ale w chwili olśnienia zmieniło się moje spojrzenie, sposób, w jaki ją widzę: widzę wzory i zależności, które wcześniej dla mnie nie istniały. Widzę mapę w sposób literacki, oglądam ją okiem pisarza. I nie mam już przed sobą tylko krajobrazu, ale krajobraz literacki.
Zdarzało mi się to kilka razy w życiu: człowiek myśli i myśli, czasem nawet latami i nagle drobny szczegół, przypadek, tak – łut szczęścia sprawia, że w kilka sekund zarysowuje się wzór, który pozwala mu zrozumieć, że to tu zmierzał, tego właśnie szukał.
To wszystko się ze sobą łączy. Wiedziałem.
Bo łączy się, prawda?
Ta tęsknota za zależnościami, wzorami, znaczeniem…
Co takiego widzę? Widzę krajobraz, obszar Europy Północnej skupiony wokół morza, dużego morza wewnętrznego, Bałtyku. Jest to krajobraz, który mając morze w centrum, może zostać uznany za długie, wijące się wybrzeże; krajobraz o jednorodnym klimacie i oświetleniu, a mimo to pocięty liniami, granicami narodowymi. Cóż to oznacza? Krajobraz ten tworzą wprawdzie spójne masy stałego lądu, spójne lasy, spójne łańcuchy górskie, spójne równiny, długi, nieprzerwany pas wybrzeża i woda morska, kołysząca się między brzegami. Jednak przez te tereny, niezależnie od ich wzajemnych powiązań, biegną granice, które decydują, gdzie będzie jeden naród, a gdzie drugi: jak to wpływa na tworzoną tam literaturę? Czym właściwie jest naród? Granice narodowe przecinają krajobraz, lasy i góry, sam środek rzek, a ich przebieg skazuje ludzi zamieszkałych po obu stronach, oddalonych często zaledwie o kilka metrów bądź kilometrów na sytuacje historyczne tak różne, że aż trudno to zrozumieć. A granice nie są nawet stałe. Bywają przesuwane, zmieniane. W trakcie wojen falują w tę i z powrotem, jak niespokojne wstęgi pośród krajobrazu. Narody powstają i znikają, aby wyłonić się na nowo. Unie są zawiązywane i się rozpadają. Obszary należące do jednej nacji, nagle stają się własnością drugiej. Rzeki i morza, góry i miasta zmieniają nazwy.
Dreszcz mnie przebiegł, kiedy pewnego razu zrozumiałem, że Kaliningrad to dawny Królewiec, a Gdańsk nazywał się kiedyś Danzig.
Wschód jest Wschodem, a Zachód Zachodem i nigdy się one nie zejdą – a przecież na mapie widzę, że Wschód spotyka się z Zachodem, wybrzeże Bałtyku ciągnie się tak przez „wschód”, jak i „zachód”, granica między stronami świata nie jest stała, a krajobraz, także przecież zmienny, jest w każdym razie trwalszy niż narody, które w różnych okresach rościły sobie prawa do poszczególnych terenów, mówiąc: to nasze.
Kilka lat temu powiedziałem do znajomego: Czy to nie fascynujące, że Tomasz Mann z Lubeki, starego miasta hanzeatyckiego, był niemalże Skandynawem? Znajomy nie podzielał mojej fascynacji. Wypowiedź sprawiała wrażenie dziwnie ograniczonej. Co za różnica, że Tomasz Mann niemalże był Skandynawem? Próbowałem jednak, aczkolwiek dość nieudolnie, wynieść Manna na poziom zależności innych i większych niż jego własny naród – a zarazem wynieść moją nację, Norwegów, ponad samych siebie, na poziom zależności innych i większych niż tradycje i związki wewnątrz granic, wyznaczających obecnie terytorium Norwegii. Hanza była związkiem handlowym, który scalał obszar bałtycki, co wcześniej robili wikingowie, przemieszczając się drogami wodnymi. Tomasz Mann napisał swoją powieść lubecką o domu kupieckim Buddenbrooków, ale przedtem przeczytał zapewne książki Aleksandra Kiellanda o spółce kupieckiej Garman & Worse w Stavanger.
Widzę krajobraz, który tworzy całość, nie jest podzielony.
Zresztą, nie ja pierwszy.
Zaczynam czytać. Przywykłem do myśli, że morza dzielą, rzeki wyznaczają granice, ale z perspektywy historycznej jest zupełnie inaczej; morza i rzeki łączyły, morza i rzeki były najłatwiejszymi drogami transportu, morza i rzeki integrowały ludzi. W ten sam sposób integrował Bałtyk. Być może to góry dzielą. Z tego punktu widzenia to raczej Norwegia i Szwecja odwracają się od siebie plecami.
Norwegia otworzyła się przez morze na zachód, Szwecja na wschód. Norwegia jest krajem zorientowanym na zachód. Kiedy jednak wybiorę się w podróż na zachód od Norwegii, natknę się tylko na wodę. Jeśli zaś pojadę na wschód, odkryję wielkie połacie lądu i wiele różnych narodów. Geografia zmienia się dla mnie. To co połączone, rozsuwa się. A woda, którą zawsze miałem za granicę, okazuje się płynnym łącznikiem. Korci mnie, by sporządzić mapę tego zakątka świata, w którym przypadkiem się urodziłem. Chciałbym wyruszyć w wielką podróż, ale nie do Włoch czy Grecji, tylko do krajów sąsiedzkich, państw skupionych wokół Morza Bałtyckiego.
Mam wrażenie, że wiem zbyt mało o tym, co dzieje się w sąsiednich krajach. Wrażenie, że wiem aż za dużo o wielkim państwie na zachodzie, do którego podróż wiedzie przez Atlantyk.
Helsinki są bliżej Norwegii niż Los Angeles. Los Angeles jest bliżej Norwegii niż Helsinki.
Podróżuję, wodząc palcem po mapie terenów wokół Bałtyku. Podróżuję przez protestantyzm, prawosławie, katolicyzm i pozostałości silnej niegdyś kultury żydowskiej. Podróżuję przez krajobraz polityczny tworzony przez socjaldemokrację, liberalizm gospodarczy, kapitalizm, komunizm, faszyzm. I myślę: oto skondensowana historia XX wieku. Myślę: tak wiele czynników spajało ten krajobraz w przeszłości. I: jak bezwzględnie był on podzielony w ubiegłym wieku.
Literatura i krajobraz, myślę. Literatura i naród, myślę. Literatura i historia, myślę. Dlaczego bardziej oczywiste wydawało się komuś napisanie historii literatury Norwegii, historii literatury Szwecji, historii literatury Rosji i historii literatury Polski niż historii literatury państw bałtyckich? Albo dlaczego nie napisano historii literatury nordyckiej, północnoeuropejskiej czy fińsko-estońskiej?
Co sprawiło, że spojrzałem na mapę regionu bałtyckiego w „nowy” sposób? Czy zrobiłem to dlatego, że Petersburg, a co za tym idzie tradycje literackie tej metropolii zostały wpisane w krajobraz nordycki i nagle można je było zestawić z literaturą nordycką, nie zaś uznać za część literatury obcej, spisanej w dodatku w innym alfabecie? A może dlatego, że mapa objęła też wybrzeża Polski i Niemiec, tak jakby lekceważąc granice narodowe, a w zamian za to eksponując akwen wodny, Morze Bałtyckie, jako ruchome centrum, ku któremu garną się otaczające go kraje?
Dorastałem podczas zimnej wojny. Bałtyk był wówczas morzem, które dzieliło. Bałtyk był morzem, nad którym zestrzeliwano samoloty i gdzie okręty podwodne jednego państwa osiadały na mieliźnie u wybrzeży drugiego.
Nie widzę granicy pod wodą.
Chciałbym wybrać się w literacką i artystyczną podróż wokół tego morza. Opuścić krajobraz, w którym się teraz znajduję, krajobraz Nordlandu, krajobraz Knuta Hamsuna i pojechać do Tromsø Cory Sandel, do Boden Eyvinda Johnsona, do Västerbotten Pera Olova Enquista, na szkiery Augusta Strindberga pod Sztokholmem i do Czerwonego Pokoju w tym samym mieście, na Gotlandię Ingmara Bergmana i Andrieja Tarkowskiego, do fińskich lasów Aleksisa Kivi i Helsinek Henrika Tikkanena, do karelskiego „nosa” Edith Södergran, do Petersburga Gogola, Gonczarowa, Dostojewskiego, Vladimira Nabokova i Anny Achmatowej, do Rygi Sergieja Eisensteina, do Królewca (Kaliningradu) Immanuela Kanta, do Danzigu (Gdańska) Güntera Grassa, do powieściowego krajobrazu w okolicach Stettina (Szczecina) Theodora Fontane’a, przedstawionego w jego Effi Briest, do Rugii Caspara Davida Friedricha, do Lubeki Tomasza Manna, do Husum Theodora Storma, do Seebüll Emila Nolde, do Kopenhagi Toma Kristensena, do Kronborgu Hamleta, do Malmö Bo Widerberga, do Kristianii Amalie Skram, do Bergen Agnara Mykle, a wrócić wzdłuż nordlandzkiego wybrzeża, opisanego przez Pettera Dassa.
Na przykład.
Krótkie źdźbła trawy na równinie wokół mnie gwałtownie gną się na wietrze. Pozostawiam grób Pellego Molina i jadę na rowerze pod wiatr. Wieczorem, po spakowaniu plecaka i małej torby podręcznej oglądam Ådalen 31 na nieco postrzępionej taśmie.
Barwy i dźwięki lata na północy Szwecji. Kjell z ojcem, matką, bratem i małą siostrą. Kjell z upodlonym alkoholikiem. Kjell wraz z kolegą próbują zahipnotyzować dziewczynę, żeby móc ją rozebrać. Kjell pierwszy raz w życiu siedzi nago przed dziewczyną i mówi „nie podglądaj”. Ona na to, że zrobił się większy. Córka dyrektora i syn robotnika. Kjell po raz pierwszy odwiedza dom dyrektora, przegląda książki o sztuce, a chcąc nauczyć się poprawnej francuskiej wymowy powtarza po matce dziewczyny: Pierre-Auguste Renoir, Pierre-Auguste Renoir. Odległości między ludźmi. Wnikliwość z jaką przedstawiono obie rodziny: tę z klasy robotniczej i tę z klasy mieszczańskiej. Zazębianie się wielkiego świata ze światem lokalnym, a lokalnego z wielkim. Ujęcia długiego pochodu robotników, który cienką nitką wije się przez krajobraz kulturowy, nieodparcie przypominając jeden z obrazów Eugène Janssona. Wraz z premierą filmu w 1969 roku Widerberg spotkał się z krytyką lewicy.
Zbyt skomplikował przesłanie polityczne filmu.
Lato na północy Szwecji. Filmowy krajobraz to Norrland, Ådalen w Ångermanlandzie, ale poznaję te brzozy, jasne wieczory i letnie noce – z tą jedną różnicą, że sfilmowano je nieco dalej na południowy wschód, po drugiej stronie granicy, w innym kraju, Szwecji. Nigdy dotąd nie myślałem o tym w ten sposób. Nigdy dotąd nie dostrzegałem tej zależności. Nie śledziłem przebiegu równoleżnika, tylko południka. Teraz nagle odkryłem, że łączy mnie zależność z tym, co na wschód ode mnie, na tej samej szerokości geograficznej, w Szwecji, i że zależność ta jest równie silna, ba! może nawet silniejsza niż ta, która łączy mnie z terenami położonymi na południe i na północ ode mnie, w moim kraju ojczystym, Norwegii.
Poza tym: w filmie Ådalen 31 jak błysk zorzy polarnej olśniła mnie jego wysoka wartość artystyczna. To prawdziwe dzieło filmowe z jałowej, skąpanej w zmiennym świetle krainy tuż pod kołem podbiegunowym. Nie jest to ot taka sobie pocztówka z Nordlandu, ani też pretensjonalna ekranizacja powieści Hamsuna (jak film Victoria, który Bo Widerberg popełnił w późniejszym czasie; historia syna młynarza i miłości przekraczającej barierę klasową, opowiedziana po raz kolejny).
Kiedy zastanawiałem się, dlaczego Ådalen 31 zrobił na mnie większe wrażenie niż inne filmy, z którymi mógłbym go porównywać, z czasem zrozumiałem, że przyczyną była nie tylko jego wybitność, ale też fakt, że odnajdywałem się w nim osobiście: rozgrywał się w krajobrazie na tej samej szerokości geograficznej, na której dorastałem. Byliśmy z Ådalen 31 sąsiadami.
Nikt mnie jednak temu sąsiadowi nie przedstawił.
Odkryłem, że również inne dzieła, które wywarły na mnie pewne wrażenie, rozgrywały się w tym samym krajobrazie Północy, w tym samym oświetleniu. Zauważyłem to w ekranizacji książki Eyvinda Johnsona Powieść o Olofie w reżyserii Jana Troella. Zauważyłem to w filmach Nikity Michałkowa Kilka dni z życia Obłomowa i Spaleni słońcem. Zaskoczyło mnie, że Dostojewski mógł nadać tytuł „Białe noce” opowiadaniu, którego akcja rozgrywa się w Petersburgu – mieście położonym na tej samej szerokości geograficznej co Oslo. I byłem oczarowany, kiedy patrząc na mapę, zorientowałem się, że Oslo, Sztokholm, Helsinki i Petersburg leżą niemal w jednej linii. Geografia stała się dla mnie źródłem nowych wzorów. Mapa przypomniała mi kartki z czarnymi punktami, którymi bawiłem się jako dziecko. Jeśli właściwie połączyłem punkty liniami, z kartki wyłaniał się obrazek.
Chciałbym w ten sam sposób wytyczyć podróżami wzory w krajobrazie, wzory, których dotąd nie widziałem.
Pomniejszyć Norwegię. I powiększyć.
*
Czy mam rację? Czy zebranie literatury bałtyckiej, stworzenie bałtyckiej biblioteki byłoby ciekawym projektem?
Sam nie wiem.
Ale widziałem – to zaś inspiruje mnie do działania.
Inspiruje mnie to, by odwiedzić ulice i przestrzenie miejskie, które wyobrażał sobie Dostojewski, kiedy pisał Zbrodnię i karę. Obecnie jego opowieść o winie i pojednaniu jest wysoko ceniona, wyniesiona ponad miejsce i czas. Prawdą jest jednak, że sama akcja powieści rozgrywa się w bardzo konkretnym miejscu i bardzo konkretnym czasie – w Petersburgu latem 1865 roku. Raskolnikow i Sonia chodzą po ulicach, mostach i targach wielkiego miasta w głębi Zatoki Fińskiej. To właśnie tutaj toczą się ich losy: na brudnych, zakurzonych ulicach Petersburga, w carskiej Rosji, nie zaś w abstrakcyjnym państwie Zachodniego Kanonu Literackiego.
Ten fakt inspiruje mnie, by poznać to miejsce.
Jednak czy na pewno zrozumiem więcej, oglądając ulice, będące ulicami powieściowymi, widząc rozlewające się nad nimi światło, przypatrując się ciemnej wodzie, płynącej pod mostami?
Różnica między zakurzonymi ulicami miasta a ulicami w powieści jest mimo wszystko duża.
Wiele się także zmieniło w ciągu półtora wieku.
Zatrzymuję się na dłużej, wsparty o drzewo i przyglądam się dwóm zającom, skaczącym po polach. Chciałbym nauczyć się widzieć. Chciałbym więcej spoglądać na świat, niż patrzeć w głąb siebie. Spostrzegłem, że kiedy sprawdzam napisany tekst, najczęściej wykreślam refleksje. Obserwacje i opisy wrażeń zmysłowych zostają.
Mam poczucie, że wiele kwestii filozoficznych i egzystencjalnych mi umyka.
Chciałbym naprawdę być w tym wyczuwalnym, widocznym świecie, w którym żyję.
Stwarzać go, nie tylko zapisywać.
Przy tym jednak kierować literaturę ku temu, co ziemskie, nie zaś wzwyż.
Kierować ją ku realiom geograficznym, w których się rozgrywa.
Ku geografii literackiej.
Nie zawsze łatwo jest mi wyjaśnić, co mam na myśli. Morza łączą, mówię w rozmowie podczas obiadu, woda nie dzieli, lecz łączy. Siedząca obok mnie kobieta odpowiada bez namysłu:
Ale w dzisiejszych czasach możemy latać przez morza.
Tak, tak.
Fiński poeta, którego spotkałem w Helsinkach, również miał wątpliwości, kiedy opowiedziałem mu o moich zamiarach.
Zdziwiony zakrzyknął: And you have no story!1
I to mówi poeta.
Czasami sam tracę pewność: Jak bardzo interesuje mnie krajobraz, wyłaniający się z Morza Bałtyckiego, jak tu, na Bornholmie? Być może krajobraz muszą najpierw zasiedlić ludzie, żeby mogła być z tego literatura. Być może krajobraz sam w sobie nie jest ciekawym tematem literackim. Być może krajobraz jest nie więcej niż przestrzenią fizyczną, tłem dla literatury, z którego pisarz może wyławiać rekwizyty i przenosić je na strony książki. Różne krajobrazy oferują różne rekwizyty – o ile da się stwierdzić, gdzie kończy się jeden krajobraz, a zaczyna drugi.
Kiedy pisarka decyduje się na krajobraz, zamyka to przed nią pewne wybory.
Już wybrała.
A potem krajobraz trzeba zapełnić ludźmi.
Powieść o dębach i brzozach – nie, to nie wchodzi w grę.
Wchodzę na strome uliczki pagórkowatej wsi Gudhjem. Oglądam liczne obrazy Olufa Høsta. Oto kolejny przykład fascynacji zjawiskami lokalnymi: Høst raz po raz malował budynek gospodarczy na Bornholmie, podługowaty dom z bramą (jak sądzę), w różnym świetle o różnych porach roku.
Cały czas odkrywam coś, o czym dotąd nie wiedziałem: chciałem zwracać uwagę na związki literackie między krajami, na literaturę i pisarzy, którzy przekraczali granice, na Bornholmie zaś dowiaduję się, że niemiecki pisarz Hans Henny Jahnn (1894 – 1959) przez wiele lat mieszkał na wyspie, trudniąc się rolnictwem, hodowlą koni i budową organów. Akcja jego powieści Perrudja rozgrywa się w Norwegii, a druga część jego obszernej książki Fluss ohne Ufer (Rzeka bez brzegów) dzieje się między innymi na Wyspach Alandzkich.
Bornholm jest też oczywiście wyspą Martina Andersena Nexø, krajobrazem, w którym rozgrywa się pierwsza część Pellego Zwycięzcy. Podobnie jak ja, Pelle przybywa na wyspę drogą morską ze Szwecji. Towarzyszy mu Lassefar i inni ubodzy Szwedzi, którzy szukają pracy w bornholmskich gospodarstwach. Znajdujemy się wśród biednych robotników rolnych, którzy mieszkają i śpią w brudnych, ciemnych pomieszczeniach o wyglądzie obory, na zewnątrz jednak świeci słońce i jest czym oddychać, a bornholmskie pola falując, schodzą ku morzu – jak widać w ekranizacji Billego Augusta. August stał się kimś w rodzaju eksperta od pełnych rozmachu ekranizacji nordyckich książek, takich jak: Jerozolima (Selma Lagerlöf), Dobre chęci (Ingmar Bergman), Biały labirynt (Peter Høeg) i wreszcie Pelle Zwycięzca. Sfilmował i szwedzką wieś (próbowałem odnaleźć niewielką osadę Forsboda w Norrlandzie, do której w Dobrych chęciach przeprowadza się świeżo wyświęcony pastor Henrik z Anną, ale wieś okazała się wytworem wyobraźni Ingmara Bergmana), i śnieg po widnokrąg w duńskiej kolonii na Grenlandii, i mieniące się złotem łany zbóż na bałtyckiej wyspie Bornholm. Za ni mniej, ni więcej a dwa z tych filmów, Pelle Zwycięzca i Dobre chęci, August przywiózł do domu złotą palmę z Cannes.
Pelle i Lassefar podrożują z Tomelilla na Bornholm w poszukiwaniu pracy. Literatura duńska, a może nawet nordycka, zyskała w postaci Pellego Zwycięzcy swoją pierwszą ambitną powieść proletariacką. Później, zwłaszcza w latach 30-stych XX wieku Szwedzi stworzyli silną gałąź literatury socjalistycznej. Czy można powiedzieć, że w tym samym czasie w Norwegii nie powstawała równie bogata literatura o życiu robotników? Mieliśmy wprawdzie swojego Uppdala, ale poza tym lata 30-ste upłynęły w Norwegii pod znakiem radykalizmu kulturowego, tak, dopiero w latach 70-tych wielu pisarzy norweskich systematycznie podejmowało wysiłki twórcze w zakresie literatury robotniczej. Pisano manifesty o tym, dlaczego i jak powinno się tworzyć literaturę robotniczą. Dag Solstad opublikował pismo programowe pt. „Z powrotem do Pellego Zwycięzcy?”, w którym nawiązywał do tradycji z powieści bornholmskiej Martina Andersena Nexø .
Bornholm jest małą wysepką, leżącą w odosobnieniu na morzu, nietworzącą archipelagu. Jadąc autobusem szybko dociera się z jednego brzegu wyspy na drugi, przemierzając jej rolniczy krajobraz. Po powrocie do Rønne wędruję po cmentarzu pod wysokimi wierzbami płaczącymi. Ziemia, w której rosną drzewa, wygląda na żyzną.
Kiedy druga wojna światowa dobiegała końca, na Bornholmie wciąż znajdowało się około dziesięciu tysięcy niemieckich żołnierzy. Poza tym na wyspę wlewały się dziesiątki tysięcy innych żołnierzy i cywilów, uciekających przed Rosjanami. Ponieważ niemiecki komendant Bornholmu odmówił kapitulacji wobec Rosjan, wyspa nie została wyzwolona tak jak reszta Danii, 4 maja 1945 roku. Opór niemiecki sprawił, że Rosjanie zbombardowali Rønne i Nexø w dniach 7 i 8 maja, powodując spore zniszczenia. Zdobyli wyspę i opuścili ją dopiero po 11 miesiącach. Wielu mieszkańców regionu bałtyckiego, którzy w trakcie wojny kolaborowali z Niemcami, uciekło przez Bornholm do Szwecji, gdzie spotkała ich ekstradycja do ZSRR.
Przechodzę przez cmentarz i wybrzeżem kieruję się dalej na południe. Ścieżka wije się między sosnami, krzewami i wysoką, falującą trawą. Przypomina mi dróżki, którymi chodziłem za miastem Visby na wybrzeżu innej wyspy na Morzu Bałtyckim, Gotlandii. A mimo to krajobraz brzegowy na obrzeżach Rønne jest bardzo duński, ze swoimi wydmami piaskowymi i szczeciniastą wydmuchrzycą.
Jakiś mężczyzna schodzi ostrożnie z porośniętej sosnami i wysokimi, falującymi gatunkami traw równiny na plażę, gdzie zatrzymuje się i patrzy, jak prom Villum Clausen wypływa majestatycznie z portu w Rønne. Nabiegłe czerwienią słońce wisi nisko nad horyzontem. Wieje zimny wiatr.
Ten krajobraz bornholmski, w którym stoję i patrzę na zachód słońca – i krajobraz wokół Morza Bałtyckiego, przez który podróżowałem: czy coś je łączy? Rozpoczynając podróż, napisałem „Tak, czy podróżując, nie chcę przypadkiem udowodnić, że krajobraz mojego dzieciństwa jest znacznie większy, niż zakładałem z początku i że podróżuję nie po to, żeby odnaleźć coś innego, obcego, lecz aby odszukać krajobraz podobny do tego, w którym dorastałem, tak, w pewnym sensie rozszerzyć zasięg mojego świata, skolonizować otoczenie, podbić północnoeuropejski świat bałtycki, ponieważ tworzy naturalną całość, którą ktoś sztucznie podzielił?” Nie odkryłem wielu krajobrazów, przypominających krajobraz mojego dzieciństwa. Odkryłem jednak krajobrazy, które, jakkolwiek by się ze sobą łączyły, to bądź co bądź nie zaczynają się i nie kończą tam, gdzie przebiegają granice państw. Światło nie zmienia się wzdłuż linii granic, podobnie jak wiatr czy padający deszcz. Wiatr wieje ponad granicami, deszcz pada po obu ich stronach, słońce zaś wstaje rano na wschodzie, a wieczorem znika na zachodzie. Południe i północ różnią się od siebie w większym stopniu niż wschód i zachód.
W każdym razie po tym, jak opuściłem Norwegię.
Ale Norwegia nie jest przecież krajem bałtyckim.
Przemierzanie terenów otaczających Bałtyk, śledzenie wybrzeża, wijącego się wokół morza w miarę upływu czasu budziło we mnie wrażenie, że podróżuję przez krajobraz, który zacisnął się jak pięść wokół akwenu wodnego, przerywany tylko wąskimi duńskimi plażami. I nawet kiedy podróżny zatrzymuje się na przejściu granicznym, krajobraz bałtycki ciągnie się dalej, szeroką, falującą połacią.
Kiedy zapisuję ostatnie zdania i wracam pamięcią do chwili, gdy stałem na bornholmskim wybrzeżu, całkiem już opustoszałym, bo nawet mężczyzna, który chciał się przekonać, czy prom do Ystadu odpłynął o właściwej porze, odszedł, i wspominam, jak samotny czułem się tego jesiennego dnia, pod tym wielkim niebem, na całym tym piasku, otoczony przestworem wody, to zerkam co chwila do Litewskich klawikordów Johannesa Bobrowskiego. Na jednej z ostatnich stron czytam: „Ale by coś mogło skorzystać na tym opisie, który w dotychczasowej formie jest wręcz do niczego, musimy go zaludnić. Ludźmi, bo i najpiękniejszy pejzaż bez ludzi jest tylko ohydnym pustkowiem, gorszym od piekieł.”2
Tymczasem w Berlinie zakwitają lipy.
Berlin, kwiecień 2005
1 And you have no story! – (z ang.) I nie ma Pan historii! (przyp. tłumacz)
2 Cyt. za Bobrowski, Johannes. Litewskie klawikordy. Warszawa 1969
-
Country in which the text is setBaltic Sea area
-
Featured locationsBodøÅdalenBornholmBerlin
-
Impact
In a strict sense Norway is not a Baltic country, yet as part of the Scandinavian region it has a strong historical link to the Baltic region.
In 2002 Tor Eystein Øverås spent eight months travelling around the Baltic Sea and, in 2005, published a book based on his experiences. The book is part travelogue, part memoir, part literary essay and part cultural history. It is a literary journey that envisions the Baltic region as a unit connected by a sea that transcends national borders.
Artistic reference points include Knut Hamsun, P. O. Enquist, Eyvind Johnson, Dostoyevsky, Günter Grass, Edvard Munch, Thomas Mann, Bo Widerberg and Andrei Tarkovsky.
-
Bibliographic informationTor Eystein Øverås, Til: en litterær reise, Gyldendal, Oslo, 2005
-
Year of first publication2005
-
Place of first publicationNorway