Lapissa v. 1838

Suunnilleen viisitoista vuotta sitten tein päätöksen omistaa elämäntyöni, Suomen heimon ja sen sukulaisten kielten, uskonnon, tapojen ja muiden kansatieteellisten seikkojen tutkimiseen. Tätä tarkoitusta varten olin jo ylioppilasaikanani uurastanut erittäin huolellisesti saavuttaakseni sekä teoreettisen että käytännöllisen suomen kielen tuntemuksen, ja samalla olin myös koettanut hankkia alkutiedot sen lähisukukielistä, lapista ja virosta. Pian kuitenkin ilmeni, että voidakseni menestyksellisesti jatkaa tämän alan tutkimuksiani minun täytyisi suunnitella runsaamman ja luotettavamman aineiston kuin kirjallisuuden tarjoaman materiaalin hankkimista, ja tätä varten olisi pakko tehdä tutkimusmatkoja Euroopan ja Aasian eri osiin. Mutta varojen saaminen noin pitkiä matkoja varten aiheutti minulle niin monia vaikeuksia, että aloin jo epäillä, etten koskaan voisi toteuttaa nuoruuteni rakkainta suunnitelmaa. Silloin hyvä ystäväni ja opintotoverini, tohtori Ehrström, tarjosi minulle v. 1838 ilmaisen matkan Suomen Lappiin, missä hän aikoi kesän mittaan samoilla lääkärinä. Vaikkakin tuollainen pikamatka lupasi minulle vain vähäisen sadon, otin kuitenkin ilomielin vastaan ystäväni auliin kutsun ja läksin jo varhain keväällä matkalle Helsingistä. 

Pian lähtöni jälkeen eräs toinenkin Aleksanterin yliopiston kasvatti, maisteri Blank, oli päättänyt käydä luonnonhistoriallisella retkellä Lapissa ja suorittaa matkan meidän seurassamme. Sitäpaitsi sattui niin, että Turun tuomiokapituli oli määrännyt J. V. Durchmanin samaan aikaan lähtemään Inarin Lappiin ottamaan hoitoonsa sikäläisten asukkaiden uskonnollisen huollon. Tapasimme kaikki toisemme vähän ennen juhannusta Torniossa, Ehrströmin asemapaikassa, laadimme siellä yhteisen matkasuunnitelman ja aloitimme kesäkuun 23:ntena Lapin-matkamme.

Muutaman peninkulman päässä Torniosta pohjoiseen kohoaa kuulu Aavasaksan vuori, jonne joka vuosi kokoontuu matkailijoita idästä ja lännestä katselemaan keskikesän aurinkoa. Eräs nuori saksalainen seurassamme kiipesimme korkealle vuorelle ja saavutimme sen huipun täsmälleen kello 12. Sinne ylös havaitsimme kokoontuneen eräitä seudun herroja ja naisia; muudan hollantilainen professori Akkersdyk tuntui tulleen sinne tarkistaakseen kellonsa; joukko pyytelijöita mankui: »Antakaa lantti!»; ryhmä miehiä ja naisia oli asettunut suuren nuotion ympärille. Ensiksi mainittujen lähdettyaä tiehensä me liityimme nuotiolla istujien seuraan lunastettuamme sitä ennen itsemme vapaiksi mankujista. Nyt vasta taulu oli sellainen kuin olla piti. Itsessään vuoren huipussa ei ole mitään kaunista, mutta ympäristössä sitä enemmän. Suuri Tornionjoki ja Tengeliönjoki, jotka yhtyvät aivan vuoren juurella, niiden rannat, joita kauniit kylät ja talot koristavat, kaksi kirkkoa, Matarenki Ruotsin, Alkkula Suomen puolella, korkeiden vuorten rajoittama horisontti – sellainen on tuon kuuluisan vuoren ympäristö. Kuvittele meidän pikku seuruettamme: pari pulloa kiertää, nuoret miehet vierittelevät kiviä pitkin äkkijyrkännettä, tytöt rupattelevat valkean ympärillä – kuvittele mielessäsi tällaista keskisuven auringon valaisemaa taulua, niin näet Aavasaksalla viettämämme juhannusyön varjokuvan.

Meidän lähtömme oli merkkinä yleiseen liikehtimiseen. Oli hauskaa katsella pitkän rivin kapuamista alas kiemurtelevaa vuoripolkua. He saattoivat meitä joen rantaan. Tytöt laulelivat laulujaan. Erotessamme seurastamme kello oli jo neljä. Saksalainen vieraamme oli pakahtua ihastuksesta. »Herrlich, schön, wunderschön!» hän huudahteli joka askeleella. Kaikki näytti hänestä tavattoman mielenkiintoiselta ja merkilliseltä. Kestikievarissa syödessämme hän pisti taskuunsa palan leipää, tuota noilla seuduin yleistä ohraleipää, ja sanoi, että kotiin Lyypekkiin tultuaan hän näyttää ystävilleen, kuinka »Lapinmaassa» syödään.

Seuraava päivä kului käyntiin Alkkulan kirkossa ja Luppion vuorella, joka on merkillinen luonnonoikku, todellinen vuorilinna: pystysuorat muurit, suorakulmaisten kivilohkareiden muodostamat portaat, luolia, holveja jne. Emme saaneet selville mitään paikkaan liittyviä perimätietoja, mutta kun siellä ylhäällä vaeltaessamme kysyin eräältä oppaalta: »Onko tässä haltiota?», hän näkyi hämmästyvän ja vastasi kuiskaten: »Kyllähän se täällä on haltio».

Maantie pàättyy nykyisin Alkkulan kirkolla, ja matkaa jatkettiin siis veneillä. Joen rannoissa ja partaan puissa oli syvät jään jättämät merkit. Jäänlähtö tapahtuu varmaan hirveällä voimalla, ja paikoitellen vesi oli noussut jopa kolmekin syltä nykyisen pintansa yläpuolelle. Seutulaiset ovat panneet merkille, että tulva noudattaa kahdenkymmenen vuoden jaksoja. Niinpä kerrotaan vuoden 1798 kevättulvan olleen aivan kauhea, samoin vuoden l8l8; nyt 1839 vesi taas oli tavallista korkeammalla, vaikkakaan tulva ei ollut yhtä tuhoisa kuin edellisillä kerroilla.

Pian havaitsimme ympäristömme huomattavasti muuttuvan. Vuoret ja kukkulat hävisivät, maa kävi matalaksi, näkyi pelkkää suota ja nevaa, löysimme rannoilta kasveja, jotka kuuluvat yksinomaan Lapin luontoon. Puita täällä on viljalti, etenkin kuusia, mutta niissä on vanhuuden leima: jäkäläturkkisina ne näyttävät niin tummilta, niin synkiltä ja murheellisilta, kuin ne seisoisivat siinä luomisen hautaa osoittamassa. Puuttui vain suuri risti ja siitä kirjoitus: »Tässä lepää». Sen ristin sirpaleita kyllä näkee: huomaatko nuo valkoiset massat, tunnetko, miten ne huokuvat kylmää? Mikä on muutoksen syy? Ohitimme äsken napapiirin. Olemme nyt siis Lapin luonnollisen rajan sisäpuolella. Siirryttyä pakkasen ja yön valtakuntaan odottaa enää tuskin mitään viljelyksen merkkejä. [...]

Lähtöpäivämme oli sateinen, joten oli vähemmän miellyttävää aloittaa matka, jonka aikana ei kolmenkymmenen peninkulman taipaleella voi saada muuta kattoa päänsä päälle kuin Lapin tumman taivaan, ei muuta liettä kuin hetken tarpeeksi rakennetun honkaisen rakovalkean, ei muuta vuodetta kuin kostean maan tai parhaassa tapauksessa vuorenonkalon. Seuraavan päivän vastuksien ajatteleminen oli myös jossakin määrin omiaan lisäämään matkamme alun epämiellyttävyyttä. Emme parhaalla tahdollammekaan voineet voittaa raskasta mielialaamme, vaan istuimme veneessä juroina ja äänettöminä, jokainen vaipuneena omiin mietteisiinsä. Istuessani siinä hiukan epämukavassa asennossa rupesin tuumimaan, mihin tarvitsimme kaiken mukaan ottamamme tavaran. Itse asiassa tavaraa ei ollut kovinkaan paljon, mutta mukavammassa asennossa istumisen vuoksi olisin omalta osaltani mielelläni luopunut joistakin muonavaroista, jollaisia oli 2-3 leiviskää leipää, 5 naulaa lihaa ja yhtä paljon kalaa, 3 kannua viinaa, 5 naulaa tupakkaa ym. Sitäpaitsi jokainen matkamies oli omia tarpeitaan varten ottanut mukaansa viidentoista naulan painoisen repun sekä peskin. Etenkin peski näytti minusta jotensakin tarpeettomalta, kunnes yhtäkkiä selkäni tuntui märältä ja pidin aiheellisena pujottaa tuon lappalaispukimen ylleni. Ulkoasuni muuttuminen herätti hiukan hilpeyttä seurueen keskuudessa. Peski oli yksihihainen, paikoitellen karvainen, paikoitellen paijas ja ulottui tuskin polviin, mistä sitten alkoivat hihnoilla pohkeiden ympäri kiedotut saapasvarret. Pääkaupunkilaismallinen valkoinen lakki ja silmälasit olivat muun vaatetukseni räikeänä vastakohtana.

Sadetta jatkui miltei taukoamatta koko ensimmäisen matkapäivän, jolloin hiljalleen ponnistelimme ylös pientä Peltojokea. Vasta illan suussa taivas alkoi valjeta ja päivä pilkotiaa harvenneiden pilvien lomitse. Elähdyttävä loiste valahti yli tumman vedenpinnan, kukkiin ja puihin tuli vaaleampilvivahdus. Kalat hypähtelivät laineista ja ilman asujaimet lensivät viserrellen esille lymypaikoistaan. Meidänkin piirissämme alkoi ilmetä iloisempia tunteita. Perää pitävä Erkki korotti äänensä ja lauloi isiltä perityllä yksinkertaisella sävelellä Väinämöisen seikkailuretkistä Pohjolaan, kauniista Louhen tyttärestä jne. Olin yllättynyt kuullessani Lapin rajojen sisäpuolella säveliä, jotka Suomessakin ovat harvinaisia, ja aloin tiedustella peltovuomalaisten alkuperää. Erkki tiesi kertoa, että hänen perheensä polveutuu laulujen Karjalasta. [...]

Leiriydyimme tuuheaan koivistoon. Erkki istuutui viereeni ja alkoi syvän hartauden vallassa esittää kertomuksiaan. Päiviöstä hän ei kuitenkaan tiennyt paljon enempää kuin että tämä oli ollut mahtava soturi taistelussa karjalaisia vastaan, joita »suurina joukkoina vaelsi Lappiin ryöstämään ja rosvoamaan, kiusaamaan ihmisiä kaikilla ajateltavissa olevilla tavoilla saadakseen tietää, minne he olivat kätkeneet aarteensa; eivätkä he lähteneet, ennen kuin he olivat täyttäneet veneensä hopealla ja muilla arvoesineillä». Karjalaisten ryöstönhimo oli erityisesti kohdistunut Päiviöön, koska hänellä oli suunnattomasti aarteita. Hänen suurimpana rikkautenaan olivat porolaumat, niin lukuisat, että hänen täytyi palkata niitä paimentamaan kolmekymmentä renkiä ja kolmekymmentä piikaa. Sitäpaitsi hänellä oli suuri hopeavarasto, jonka hän kuitenkin vähän ennen kuolemaansa kätki maahan, eikä kukaan ole myöhemmin voinut löytää hänen aarettaan.

Päiviön kolmesta pojasta kuuluisin, oli Olavi (Uolevi, lapiksi Vuolabba), kookas, voimakas ja rohkea kuin isänsä. Hänkin oii omaksunut elämänsä päämääräksi taistelemisen Venäjän karjalaisia vastaan. Erästä Olavin urotyötä Erkki kuvaili seuraavasti: »Kun Olavi kerran aikoi lähteä matkalle ja pelkäsi vihollisen sillä aikaa käyvän hänen talossaan,hàn kantoi tavattoman ison tukin tunturilta, asetti sen kodan oviaukon eteen ja pyysi vaimoansa sanomaan vihollisille: 'Poikamme on kantanut sen tänne ylös'. Pian hänen lähdettyään saapuikin joukko venäläisiä, joiden huomio heti kiintyi suureen tukkiin. He eivät voineet käsittää, miten se oli voitu kuljettaa ylös jyrkkää rinnettä, ja pyysivät Olavin nuorta vaimoa selittämään asian. Vaimo vastasi niinkuin hänen miehensä oli käskenyt. Venäläiset ihmettelivät suuresti kuullessaan nuoren naisen olevan niin väkevän pojan äiti ja luopuivat ryöstöaikeistaan. Kuitenkin he päättivät jäädä odottelemaan Olavin paluuta voidakseen ehkä surmata hänet. Mutta Olavin palatessa kukaan ei uskaltanut hyökätä hänen kimppuunsa. Kuitenkin venäläiset vakuuttivat kerskuen, että heidän maassaan on Olaviakin väkevämpi sankari, ja ehdottivat, että Päiviön poika tulisi heidän mukanaan Venäjälle mittelemään voimiaan Karjalan urhon kanssa. Olavi suostui kutsuun ja lähti venäläisten kanssa heidän maahansa. Kun nuo kaksi sankaria siellä tapasivat, he tervehtivät toisiaan kättä puristamalla, jolloin venäläinen pusersi pilalle Olavin käden. Sitten Olavi tarttui vastustajaansa vyötäisisiä ja iski hänet maahan. Venäläinen nousi jaloilleen ja tarttui vuorostaan Olaviin, mutta oli kohta taas maassa. Nyt Olavi varoitti häntä enempää koettelemasta onneaan, mutta sitä julmistuneempana venäläinen ryntäsi häneen käsiksi. Kolmannen kerran Olavi iski vihollisensa maahan ja säästi häneltä nyt uudelleen nousemisen vaivan.» - Osoitukseksi Olavin väkevyydestä Erkki esitti vielä muutamia muita kertomuksia, joista eräs oli seuraavanlainen: »Kun Olavi kerran palasi nuottamatkalta, hänet yllätti Inarijärvellä vastatuuli ja rajuilma. Aallot uhkasivat täyttää hänen veneensä, joka oli kukkuroillaan verkkoja ja kaloja. Silloin Olavi päätti luopua ponnistelemasta aallokkoa vastaan ja sensijaan nousta maihin erään saaren rannassa. Sinne saavuttuaan hän nosti painavan veneen hartioilleen ja kantoi sen yli maan.» - Myöskin nopeudestaan Olavi oli esittänyt useita erinomaisia näytteitä. Niinpä hänen kerrotaan kerran saavuttaneen juoksemalla suden, joka oli ahdistellut hänen porokarjaansa, tarttuneen sen häntään ja murskanneen pedon vasten kalliota.

Olavi oli kauan ollut innokas epäjumalan palvelija, mutta kun huhu uudesta opista kantautui hänen korviinsa, hän päätti asettaa vanhat jumalat koetukselle. Hän löi ennusrumpuaan saadakseen tiukujen helinästä selville, kuinka hänen suunnittelemansa peuranpyynti onnistuisi. Rumpu lupasi menestystä, mutta siitä huolimatta pyynti epäonnistui. Toisella kertaa hän istahti iskemään tulta sateessa ja huusi seitojaan avuksi. Mutta kun hän ei onnistunut yrityksissään, hän kääntyi rukoillen todellisen Jumalan puoleen, ja heti taula syttyi. Näiden kokeiden jälkeen Olavi poltti noitarumpunsa, hävitti seidat ja tuhosi kaikki tapaamansa pakanuuden muistomerkit.

Toisesta Päiviön pojasta, Iisakista oppaamme kertoi, että hän oli kunnostautunut taitavana jousella-ampujana. Hän oli ollut niin varma ampuja, että hän osui vedestä ponnahtavaan harjukseen. Kolmannen Päiviön pojan nimi kuuluu olleen Juhani. Hänestä Erkki kertoi, että hän oli ollut niitä mahtavia taikureita, jollaisia nykyisin ei enää synny. Taikakeinojaan hän käytti usein tuhotakseen venäläiset, jotka tulivat ryöstämään maata.

Toisesta maineikkaasta sankarista, Laurukaisesta, lapiksi Laurukadš, Erkki niinikään kertoi monia juttuja. »Kun tulet oikeaan Lappiin, sinun on tiedettävä, että lappalaiset ovat hyvin taitavia oppaita. He ovat lapsuudesta pitäen tottuneet juoksentelemaan kuin koirat ja tuntevat monen penikulman laajuisella alueella jokaisen kiven, jokaisen puun, jokaisen lähteen. Mutta koskaan ei vielä ole ollut sellaista ihmistä, joka olisi ollut niin perehtynyt Lappiin kuin Laurukainen. Tästä syystä venäläiset olivat hyvin halukkaita käyttämään häntä oppaana partioretkillä. Omasta puolestaan Laurukainen oli halukas heitä opastamaan, sillä hän oli viisas mies ja osasi järjestää asiat niin, etteivät venäläiset milloinkaan välttäneet häpeällistä kuolemaa jouduttuaan hänen valtaansa. Kerrankin venäläiset olivat ottaneet Laurukaisen perämieheksi laskiessaan Paatsjokea. Heidän tultuaan erään putouksen lähelle Laurukainen sitoi kaikki seitsemän venettä yhteen ja pyysi miehiä ryömimään peittojen alle, jotteivät he kauhistuisi nähdessään hirveän putouksen. Epäilemättä mitään vilppiä venäläiset suostuivat hänen kehotukseensa. Nyt Laurukainen ohjasi veneen aivan rannan sivuitse ja pelastui hyppäämällä kalliolle, mutta venäläiset hukkuivat koskeen.»

Erkki oli tuskin lopettanut Laurukais-kertomuksensa kun saavuimme pienelle Seitajärvelle. Erkin mainittua järven nimen huomautin, että sen pikemminkin pitäisi olla Saivojärvi koska sen vesi oli erityisen kirkasta. Lappalaisten kertoman mukaan näet sellaisilla järvillä usein on tämä nimi sen johdosta, että näissä järvissä asui Saivo-nimisiä jumalolentoja, joista myös kuulee kerrottavan, etteivät ne sallineet kalastajien harjoittaa pyyntiä heidän vesialueellaan, jonka vuoksi onneaan siellä yrittävien täytyi koettaa hiljaa soutamalla pettää jumalia. Huomautuksestani Erkki ei välittänyt, vaan pysyi väitteessään, että järven oikea nimi oli Seitajärvi ja ilmoitti nimityksen perusteluksi, että vasemmalla puolellamme esiin pistävällä niemellä oli muinoin ollut lappalaisten seita. Se oli kuulunut maineikkaalle Lompsolo-nimiselle noidalle, joka jumalansa avulla harjoitti tuottavaa kalastusta.

»Emme mitenkään voi olla oikeassa, opas on eksynyt!» on Lapin-kävijää usein pelottanut luulo, kun hän alkaa väsyä taakkansa painosta ja kaipaa päämäärään pääsyä. Olimme kuitenkin yhä oikealla tiellä ja saavuimme vihdoin Ivalojoelle, joka laskee Inarijärveen. »Savua, ihmisiä!» Tämä huuto kajahti muutaman tunnin matkan jälkeen yhtaikaa meidän huuliltamme. Ennen kuin vielä olimme ennättäneet maihin, meitä tervehti muudan kalastaja, joka oli leiriytynyt rakovalkean ääreen. »Keitä te olette, jotka soutelette Ivalojoella, ja minne olette matkalla? Miksipä kuitenkaan kyselen teiltä asioita, jotka jo tiedän. Olen nähnyt teidät kaikki unessa, ja sinut, Jeesiö, edesmenneen isäsi hahmossa.» Kalastajan näin ilmaistua, minkä hengen lapsia oli, aloin heti ajaa tykistöäni asemiin: annoin miehelle ryypyn ja hiukan tupakkaa, ostin häneltä vähääkään tinkimättä kaikenlaisia pikkutavaroita ja lahjoitin hänen pojalleen muutamia kirjoja. Vielä ryyppy ja kalastaja oli maailman suorapuheisin noita. Hän kertoi hyvin merkillisiä asioita sekä omista että muiden noitien suorittamista teoista. Valitettavasti hänen kertomuksissaan ei ollut yhtenäisyyttä, mikä luultavasti johtui toisesta ryypystä. Seuraava kertomus Juhani Päiviöstä ja toisesta kuuluisasta noidasta, Toragasista, oli selkeimpiä.

Eräs Venäjän Lapin noita-akka, Kirsti Nouhtua, oli lähtenyt Kittilään aikoen sieltä loihtia kaikki peurat omaan maahansa. Päiviö, joka tunsi hänen tuumansa, lähetti Toragasin Ivalojoelle loihtimaan siellä noita-akan ja estämään peuroja pääsemästä yli joen. Nähdessään peurojen saapuvan hän alkoi tutkia niitä hyvin tarkoin, koska hän epäili noita-akan mahdollisesti muuttautuneen peuran hahmoon. Mutta koko laumassa ei ollut ainoatakaan, jota hän olisi voinut pitää muotoaan muuttaneena Kirstinä, ja kaikkein vähimmän hänen mieleensä juolahti epäillä viimeistä peuraa, joka oli ontuva, laiha ja epämuodostunut ja vaivoin pysyi lauman mukana. Kykenemättä tuntemaan noita-akkaa hän ei mitenkään pystynyt estämään peuroja uimasta yli joen. Vasta sitten kun hän näki sen ontuvan ja epämuodostuneen peuran sukeltavan eikä muiden tavoin uivan yli joen, hän oli varma että juuri se oli tuo kuuluisa Kirsti. Mutta noita-akan onnellisesti päästyä vastarannalle Toragas ei enää pystynyt tekemään tyhjäksi hänen hankkeitaan, vaan hän palasi Päiviön luo ja kertoi, miten oli käynyt. Nyt Päiviö päätti lähettää Toragasin Venäjän Lappiin ottamaan tarkoin selville noita-akan nimen ja ominaisuudet. Toragasin suoritettua tämän tehtävän tyydyttävästi Päiviö päätti saada mahtavilla taikakeinoilla peurat palaamaan. Samalla hän lähetti Toragasin katsomaan eikö peuroja näkyisi. Ne tulivat suorastaan juosten sellaista vauhtia, että Toragas jo kolmen penikulman päästä kuuli, kuinka jalat naksuivat eli nasasivat. Lauma oli silloin erään joen rannalla, joka tämän muistoksi sai nimen Nasamajoki.

Samanlaatuisia olivat sisällykseltään useimmat kalastajan kertomukset. Ne sisälsivät kuvauksia mainioiden šamaanien urotöistä, ja useimmissa kertomuksissa ylistettiin etenkin sitä muinaisajan šamaanien ominaisuutta, että he voivat muuttautua minkälaiseen hahmoon hyvänsä. Usko moiseen šamaanien kykyyn on ennen muinoin ollut laajalle levinnyt sekä Suomessa että etenkin Lapissa, eikä tänä päivänäkään tämä taikausko ole täysin hävinnyt lappalaisten keskuudesta. Etenkin kuulee Suomen lappalaisten vakuuttavan, että Venäjän Lapissa on noitia, jotka Päiviön, Toragasin ym. tavoin voivat muuttua esim. poroiksi, karhuiksi, susiksi, kaloiksi tai linnuiksi. Tuollaiseen valepukuun pukeutunutta šamaania lappalaiset nimittävät viroladšiksi, suomalaiset virolaiseksi.

Merkittyäni muistiin muutamia kalastajan lauluja ja satuja sekä samalla runsaasti tarjottuani hänelle tupakkaa ja viinaa hän ystävällisesti pyysi minua käymään kodissaan Kittilässä. Siellä hän lupasi kertoa minulle vielä enemmän ihmeellisiä asioita ia näyttää Päiviön seidan. »Se syö ihmisiä, mutta minun seurassani sinun ei tarvitse pelätä», hän lausui juhlallisen vakavana. Vaikka hän näin luottikin omiin taikakeinoihinsa, hän ei väheksynyt Blankin eikä minunkaan saman ammatin tuntemusta. Ystäväni hyönteishaaveja ja saksia hän piti taikakojeina, ja kun minä paperista luin loitsun, hän osoitti ylipyyhittyä kohtaa ja lausui: »Kas tuossa se voima on.» Syntyperältään kalastaja oli lappalainen, mutta lapsesta pitäen hän oli elänyt suomalaisten joukossa ja siten menetiänyt kansallisuutensa ja sen mukana kaiken ihmisarvonsa. Hänen olemuksestaan ilmeni arkuutta ja teeskenneltyä nöyryyttä, kavaluutta, ahneutta ja monia muita ominaisuuksia, jotka tavallisesti ilmenevät sorron lapsissa. Varsinkin kaupanteossa kalastaja oli erittäin taitava. Ostimme häneltä muutamia tuoreita harjuksia, joiden hinnan hän antoi meidän määrätä mielemme mukaan. Hän oli enemmän kuin tyytyväinen meidän ylen runsaskätisestä maksustamme ja otti heti inhottavan haisevasta laukustaan esille kaksi kuivaa, mitä saastaisimman näköistä harjusta ja määräsi nyt niille suunnilleen saman hinnan, jonka hän oli saanut tuoreista. Kun ne oli tyydyttävästi maksettu, hän alkoi keräillä kokoon viime ateriansa jäännöksiä. Hän otti muutamia hanhen koipia, ja onnistuttuaan saamaan nekin kaupaksi hän lausahti tyytyväisenä: »Kuka olisi uskonut, että minä tekisin näin hyviä kauppoja Ivalojoella!» Sillä aikaa hänen poikansa oli rasvannut meidän jalkineemme ja käyttänyt siihen meidän omaa voidettamme. Olimme korvanneet pojan vaivat runsaasti rahalla, kirjoilla ja leivällä, mutta kumminkin kalastaja huusi meidän aikoessamme istuutua veneeseen: »Rasva on maksamatta, rasva on maksamatta!» Kun olimme senkin maksaneet, luulimme täyttäneenme kaiken, mutta kalastaja vaati vielä yhden ryypyn kaupanpäällisiksi.

Jatkaessamme matkaa pitkin Ivalojokea ympäröivä luonto oli suurenmoisen kaunis. Olimme tuskin päässeet kodittoman isäntämme näköpiiristä, kun kuulimme kohisevien koskien pauhun, musiikin, joka sitten likimain kolme vuorokautta lakkaamatta kaikui korvissamme. Vaikka nämä kosket olivat vallan kauhistuttavia, meillä ei ollut muuta keinoa kuin sankarillisesti heittäytyä kiehuviin kuohuihin, joissa vaara väijyi miltei joka askeleella. Ivalon vesimäärä ei kylläkään ollut kovin suuri mutta kuitenkin enemmän kuin riittävä nielaisemaan meidät ja pikku aluksemme. Jottei vuolas virta heittäisi meitä kallioita ja kareja vasten, meidän täytyi lakkaamatta hillitä veneen vauhtia pitkillä seipäillä. Koko päiväksi meille riitti tätä vaivalloista työtä, ja yön vietimme rakovalkean ääressä. Emme koskaan saaneet mitään suojaa päämme päälle, vaan elimme viikkokaudet taivasalla yhtämittaisessa sateessa ja kylmässä ilmassa. Muutaman peninkulman päässä Ivalojoen suusta näkyi etäältä paljaita tunturien huippuja, mutta ympärillämme näimme vain kauniita, ruohoa kasvavia tasankoja. Joki hillitsi kiivaan juoksunsa ja muodosti pikku saaria, joita verhosivat tuuheat lehtipuut.

Pian näkyi ihmisten jälkiä, heinäsuovia, aitauksia. Ponnistimme viimeiset voimamme päästäksemme pian soutamalla jonkin ihmisasunnon luo, emmekä olleet uskoa silmiämme kun surkeiden kotien asemesta havaitsimme keskellä Lapin maata hyvin rakennettuja, viheriöitsevien niittyjen ja kauniiden elopeltojen ympäröimiä suomalaistaloja. On uskomatonta, kuinka hyvää sellainen näky tekee mielelle moisen matkan jälkeen. Taivasta tavoittelevien tuntureiden ja kohisevien koskien loppumaton katseleminen on turruttavaa. Ihminen ei ajan mittaan kestä luonnon hurjan leikin alituista toistumista. Mieli ei jaksa joustavasti ottaa vastaan pelottavan ympäristön vaikutelmia, vaan sen valtaa mykkä hämmästys. Mutta kun luonto vihdoin palaa lepoon, kun villit elementit rauhaisassa sopusoinnussa kuvastavat luonnon tosi kauneutta, silloin myös lhmissydämessä vavahtavat iloiset, terveet tunteet. On kuitenkin merkillistä, että kauneinkin luonto on kuin liikkumaton ruumis, niin kauan kuin siinä ei näy mitään ihmisen jälkiä, kun sitävastoin jokin tienviitta, katkennut airo, tulisija, sanalla sanoen: vaikka kuinka vähäpätöinen pikku seikka, josta havaitsemme luonnon herran, luo elämää ja viihtyisyyttä kaikkein synkimpäänkin erämaahan. Mikä paratiisi onkaan silloin Kyrön kylä!

1

Vor ungefähr fünfzehn Jahren fasste ich den Entschluss, die Untersuchung der Sprache, Religion, der Sitten, Lebensweise und übrigen ethnographischen Verhältnisse des finnischen Volkes und anderer mit ihm verwandter Stämme zur Aufgabe meines Lebens zu machen. In dieser Absicht hatte ich es mir bereits während meiner Studienzeit auf der Universität angelegen sein lassen, sowohl theoretische als auch praktische Kenntnisse der finnischen Sprache zu erwerben, und außerdem gleichfalls angestrebt, zu einer vorbereitenden Kenntnis der mit dieser so nahe verwandten lappischen und estnischen Sprache zu gelangen. Es zeigte sich jedoch bald, dass ich, um meine Studien auf diesem Gebiet mit Erfolg fortsetzen zu können, darauf bedacht sein müsste, ein reicheres und zuverlässigeres Material herbeizuschaffen, als das, welches ich in Büchern fand, und zu dem Ende war ich genötigt, Forschungsreisen in verschiedene Teile von Europa und Asien anzutreten. Allein die Schwierigkeiten, die sich mit der Beschaffung der Mittel zu dergleichen weitausgedehnten Reisen verknüpften, ließen mich schon zweifeln, jemals den liebsten Plan meiner Jugend ausführen zu können; da bot mir im Jahre 1838 ein Freund und Studiengenosse, Dr. Ehrström, freie Reise in die finnische Lappmark an, welche er in seiner Eigenschaft als Arzt im Verlauf des Sommers zu bereisen beabsichtigte. Eine wie geringe Ausbeute mir eine so eilige Reise auch versprach, nahm ich doch mit Freuden das freigebige Anerbieten meines Freundes an und verließ schon in den ersten Frühlingstagen Helsingfors.

Kurz nach meiner Abreise hatte ein anderer Alumnus der Alexander-Universität, Magister Blank, den Entschluss gefasst, zu naturhistorischen Zwecken Lappland zu besuchen und seine Reise in unserer Gesellschaft zu unternehmen. Außerdem wollte der Zufall, dass ein Prediger namens Durchman vom Domkapitel zu Åbo den Auftrag erhalten hatte, sich um dieselbe Zeit in die Enare-Lappmark zu begeben, um sich dort der Seelsorge zu widmen. Wir trafen nun kurz vor Johanni in Torneå zusammen, welches Ehrströms Wohnort war, entwarfen hier einen gemeinschaftlichen Reiseplan und traten am 25. Juni unsere lappländische Reise an.

Einige Meilen jenseits Torneå erhebt sich der berühmte Berg Aavasaksa, nach welchem Reisende von Osten und Westen alljährlich wallfahrten, um von seinem Gipfel aus die Mitternachtssonne zu bewundern. Von einem jungen Deutschen begleitet, kletterten wir den hohen Berg hinan und erreichten seinen Gipfel mit dem Schlage 12¹. Hier fanden wir einige Herren und Damen aus der Umgegend versammelt, trafen einen holländischen Professor Akkersdyk, der, wie es schien, sich nur deshalb hier befand, um seine Uhr zu regulieren; stießen ferner noch auf eine Schar, die „antakaa lantti“² rief, und auf einige Männer und Weiber, die sich um ein großes Feuer gelagert hatten. Nachdem die Erstgenannten glücklich fort waren und wir uns von den Schreiern Ruhe erkauft, gesellten wir uns Letzteren zu, und jetzt erst konnten wir das Gemälde vollständig überschauen und genießen. Der Bergesgipfel selbst ist nicht schön, allein die Aussicht nach allen Seiten um so schöner. Der große Torneå-Fluss und der Tengeljoki, die gerade am Fuße des Berges ineinander fließen, die Ufer dieser Flüsse, geschmückt mit schönen Dörfern und Bauernhöfen, ferner zwei Kirchen: Matarängi auf schwedischer, Alkkula auf finnischer Seite, und der Horizont begrenzt von hohen Gebirgen – dies ist die Umgegend des berühmten Berges. Denke dir unsere kleine Gesellschaft im Kreise gelagert, in dem die Weinflaschen die Runde machen, die jungen Männer große Steine die Felswand hinabstürzend, die Mädchen plaudernd und lachend um das Feuer u.s.w., denke dir diese Szene beleuchtet vom hellsten Sonnenschein, und du hast ein Schattenbild von der Nacht, die wir um Johanni auf dem Aavasaksa verlebten.

Unser Aufbruch gab das Signal zu einem allgemeinen. Die lange Reihe, die nun den sich schlängelnden Bergpfad hinabkletterte, bot einen herrlichen Anblick. Man begleitete uns bis zum Ufer des Flusses; die Mädchen sangen ihre Lieder, und als wir uns von unseren Begleitern trennten, war die Uhr bereits vier. Unser Deutscher war außer sich vor Entzücken. „Herrlich, schön, wunderschön!“ rief er bei jedem Schritte aus. Alles schien ihm im höchsten Maße interessant und merkwürdig, und als wir später im Gasthaus frühstückten, steckte er ein Stück gewöhnliches Brot (wie hier üblich Gerstenbrot) in die Tasche, damit er bei seiner Rückkehr nach Lübeck seinen Freunden zeigen könne, wie man in „Lappmarken“ isst.

Der folgende Tag verstrich mit einem Besuch in der Kirche Alkkula und mit dem Ersteigen des Berges Luppio, eines merkwürdigen lusus naturae, einer wirklichen Bergveste mit senkrechten Mauern, mit Treppen und rektangulären Steinblöcken, mit Grotten, Gewölben u.s.w. Sagen hinsichtlich des Ortes hatten wir nicht ermitteln können; als ich aber auf dem Berge selbst unseren Führer fragte: „Onko tässä haltiota?“ (Gibt es hier einen Geist?), schien er bestürzt und antwortete flüsternd: „Kyllähän se täällä on haltio“ (Wohl gibt es hier einen Geist).

Bei der Kirche Alkkula hört die Landstraße auf, und wir setzten deshalb unsere Reise in Booten fort. Die Ufer des Flusses sowie die Bäume längs derselben trugen tiefe Spuren von den Verheerungen des Eises, das mit entsetzlicher Gewalt vom Strom dahin geführt wird; an einigen Stellen war der Fluss gar bis zu drei Klafter über seinen gewöhnlichen Stand gestiegen. Man hat in der Gegend selbst die Beobachtung gemacht, dass die Flut (tulva) ihre zwanzigjährigen Perioden hat. So spricht man noch vom Frühjahr 1798, wo die Flut gar entsetzlich gewütet haben soll, ferner vom Frühjahr 1818; jetzt, im Frühjahr 1838, standen die Gewässer zwar wieder höher als gewöhnlich, doch waren sie nicht so reißend wie in den beiden vorher erwähnten Jahren.

Am 25. Juni um 11 Uhr vormittags nahmen wir einen bemerkenswerten Übergang in der ganzen uns umgebenden Natur wahr. Berge und Anhöhen verschwanden, das Land verflachte, eine Menge von Sümpfen und Moorstrecken kam zum Vorschein, und an den Ufern fanden wir Pflanzen, die ausschließlich der lappländischen Flora angehörten. Bäume finden sich zwar hier im Überfluss, namentlich Fichten, allein sie tragen das Gepräge des hohen Alters, sie sind eingehüllt gleichsam in Pelze von Moos und gewähren einen so finsteren, düsteren, traurigen Anblick, als stünden sie da, um das Grab der Schöpfung zu bezeichnen. Man vermisst nur das große Kreuz mit der Inschrift: „Hier ruht –“, und doch erblickt man einige Fragmente desselben. Siehst du jene weißen Massen, empfindest du die Kälte, die sie um sich her verbreiten? Und der Grund dieser ganzen Umgestaltung? Wir passierten soeben den Polarkreis.

Somit befinden wir uns also jetzt innerhalb der natürlichen Grenzen Lapplands. Nach einem solchen Übergang in das Reich der Kälte und der Nacht erwartet man kaum ein ferneres Zeichen irgend eines Anbaus. [...]

Der Tag unserer Einschiffung war regnerisch, und es ist weniger angenehm, an einem solchen Tage eine Reise anzutreten, während welcher man auf 30 Meilen kein anderes Obdach zu finden hoffen darf als den finsteren Himmel Lapplands, keinen anderen Herd als denjenigen erblickt, der, um dem Augenblick zu genügen, von einem Fichtenstamm bereitet wird, kein anderes Bett als den feuchten Boden, oder im besten Falle eine Felsenschlucht. Der Gedanke an die Beschwerden des folgenden Tages trug auch das Seinige dazu bei, die Unannehmlichkeit beim Beginn unserer Reise zu steigern. Selbst mit dem besten Willen vermochten wir nicht, unsere schwermütigen Gefühle zu besiegen, sondern saßen niedergeschlagen und schweigend im Boot, jeder in seine eigenen Betrachtungen versenkt. Ich, der ich die Unannehmlichkeit hatte, etwas unbequem zu sitzen, interessierte mich jedoch in dem Maße für das allgemeine Beste, dass ich darüber nachzusinnen begann, wozu wohl unser Gepäck vonnöten sei. Dieses Gepäck war an und für sich zwar sehr unbedeutend, allein ich meinesteils hätte gern gegen einen bequemeren Sitz etwas von dem Proviant abgegeben, der in zwei bis drei Liespfund Brot, fünf Pfund Fleisch und ebenso viel Fisch, drei Kannen Branntwein, fünf Pfund Tabak u.s.w. bestand. Außerdem hatte jeder der Reisenden für seine besondere Rechnung einen Ranzen von fünfzehn Pfund Gewicht und einen lappländischen Pelz (Mudd) mitgenommen. Von den letztgenannten Effekten schien mir namentlich der Pelz ziemlich überflüssig, als ich gerade in demselben Augenblick meinen Rücken nass werden fühlte und dadurch bewogen wurde, das lappländische Kleidungsstück anzuziehen. Die dadurch mit mir hervorgebrachte Verwandlung bewirkte einige Heiterkeit im Kreise meiner Gefährten. Der Pelz hatte nämlich nur einen Ärmel, war an einigen Stellen rauh, an einigen kahl, und reichte kaum bis an die Knie, wo zwei um die Waden mit Riemen festgebundene Stiefelschäfte ihren Anfang nahmen. Eine weiße Mütze nach der Mode der Hauptstadt und eine Brille bildeten einen schreienden Gegensatz zu dem übrigen Anzug.

Es regnete fast ohne Unterlass den ganzen ersten Tag unserer Reise, während wir uns langsam auf einem kleinen Flusse, Peltojoki genannt, vorwärts arbeiteten. Erst gegen Abend begann der Himmel sich aufzuklären, und die Sonne strahlte durch die lichten Wolken. Ein lebhafter Glanz ergoss sich über den dunklen Wasserspiegel, Blumen und Bäume nahmen eine heiterere Färbung an, die Fische schnellten über die Wasserfläche empor, und die Bewohner der Luft schwebten zwitschernd aus ihren Verstecken hervor. Auch in unserem Kreis begann eine heitere Stimmung Platz zu ergreifen. Am Steuerruder sitzend, erhob Erik seine Stimme und sang nach der einfachen Melodie der Väter von den abenteuerlichen Fahrten Väinämöinens nach Pohjola, von der schönen Louhi-Tochter u.s.w. Erstaunt, innerhalb der Grenzen Lapplands Töne zu vernehmen, die selbst in Finnland selten sind, begann ich einige Nachforschungen über den Ursprung der Einwohner von Peltovuoma anzustellen und erhielt von Erik die Aufklärung, dass seine Familie aus dem gesangreichen Karelien herstamme. [...]

Doch um unserem Erzähler nicht vorzugreifen, steigen wir jetzt an Land und lagern uns in einem Hain von üppigen Birken. Hier ließ Erik sich an meiner Seite nieder und begann andächtig und feierlich seine Erzählung. Von dem Stammvater des Päiviös wusste er jedoch wenig mehr zu sagen, als dass dieser ein mächtiger Kämpe in den Fehden gegen die Karelier war, „die in großen Horden nach Lappland einwanderten, um dort zu plündern und zu rauben, die die Menschen in jeder nur denkbaren Weise plagten, bis sie gewiss waren, wo ihre Schätze verborgen lagen, und die nicht eher zurückkehrten, als bis sie ihre Boote mit Silber und anderen Kostbarkeiten beladen hatten“. Päiviö war namentlich sehr der Raubgier der Karelier ausgesetzt, weil er im Besitz unermesslicher Schätze war. Sein hauptsächlichster Reichtum soll in Rentierherden bestanden haben, die so zahlreich waren, dass er zu deren Hütung 30 Knechte und 30 Mägde halten musste. Außerdem soll er gleichfalls einen großen Vorrat von Silber besessen haben, den er jedoch kurz vor seinem Tode in die Erde vergraben ließ, ohne dass es später irgend jemand geglückt sei, dieses Schatzes habhaft zu werden.

Unter den drei Söhnen Päiviös war, nach der Aussage unseres Erzählers, Olof (lappl. Vuolabba), der berühmteste. Groß, stark und mutig wie der Vater, hatte auch er die Aufgabe seines Lebens darein gesetzt, die russischen Karelier zu befehden. Eine der Taten Olofs gegen die Karelier schilderte Erik in folgenden Worten: „Als Olof einmal beabsichtigte, eine Reise zu unternehmen, und die Furcht siegte, der Feind möge unterdessen einen Besuch in seiner Heimat abstatten, trug er einen ungeheuren Baumstamm auf den Fels hinauf, legte denselben vor den Eingang seines Zeltes nieder und bat seine Frau, sie möchte dem Feinde sagen: unser Sohn hat diesen Stamm hier hinaufgetragen. – Kurz nach seiner Abreise stellte sich nun auch wirklich eine Schar Russen ein, deren Aufmerksamkeit sich sofort auf den großen Baumstamm lenkte. Sie begriffen nicht, wie derselbe den steilen Fels hinangetragen worden, und begehrten bei der jungen Frau Olofs eine Aufklärung darüber. Die Frau antwortete, wie der Mann es ihr befohlen; die Russen erstaunten im höchsten Maße, als sie vernahmen, dass ein so junges Weib die Mutter eines so starken Sohnes sei, und ließen von der Plünderung ab. Indessen fassten sie den Entschluss, die Rückkehr Olofs abzuwarten, um womöglich ihn ums Leben zu bringen. Allein als Olof endlich erschien, wagte niemand, ihn anzugreifen. Dessenungeachtet versicherten die Russen prahlerisch, dass in ihrem Lande ein Kämpe hause, der dem Olof weit überlegen sei, und schlugen dem Päiviö-Sohne vor, ihnen nach Russland zu folgen, um dort seine Kräfte mit dem karelischen Helden zu messen. Olof nahm das Anerbieten an und begab sich mit den Russen nach ihrem Lande. Als die beiden Kämpen einander dort begegneten, begrüßten sie sich mit einem Händedruck, durch welchen der Russe Olofs Hand entsetzlich drückte. Darauf umfasste Olof seinen Gegner und schlug ihn zu Boden. Der Russe erhob sich, griff seinerseits Olof wieder an, wurde aber aufs neue zu Boden geschlagen. Jetzt warnte Olof ihn, er möchte sein Glück nicht wieder versuchen, allein um so erbitterter stürzte der Russe auf ihn ein. Zum dritten Male schlug Olof seinen Feind zu Boden und ersparte ihm die Mühe, sich ferner zu erheben.“

Als Beweis der Kraft Olofs führte Erik noch einige andere Erzählungen an, von denen eine folgendermaßen lautete: „Als Olof einst von einem Fischfang zurückkehrte, überfielen ihn auf dem Enare Gegenwind und Unwetter. Anstatt die Ruder zu ergreifen und gegen die Wellen anzukämpfen, die drohten, sein mit Netzen und Fischen beladenes Boot zu füllen, entschloss er sich, bei einer Insel zu landen. An die Küste gelangt, hob er das schwere Boot auf die Schulter und trug es aufs Land.“ Eine andere Erzählung war folgenden Inhalts: „Als Olof einst im Walde ging, erblickte er einen Stalo, damit beschäftigt, einen Stein zu heben. Allein der Stein war von einer so unerhörten Größe, dass der Stalo ihn nicht zu heben vermochte, weshalb er begann, ihn langsam und gemächlich vor sich hin zu rollen. Ungesehen schaute Olof eine Weile dem Unternehmen zu, trat später aus seinem Versteck hervor, lachte über die Schwäche des Stalo und trug den Stein an den Ort, der ihm bestimmt war. Aus Furcht vor seinem mächtigen Feinde lief der Stalo davon. Olof ließ ihn erst laufen, bereute es aber nachher und begann ihn zu verfolgen. Bei dem Nejd-Flusse angelangt, sprang der Stalo auf das entgegengesetzte Ufer hinüber, und glaubte nun, er habe sich seines Verfolgers entledigt. Aber Olof tat einen ähnlichen Sprung, erwischte den Stalo und brachte ihn ums Leben.“ Bei dieser Erzählung muss bemerkt werden, dass Stalok (Plural von Stalo) bei den Lappen den Jättar der Schweden, den Jättiläiset und Hiidet der Finnen (riesenhafte übernatürliche Wesen) entspricht. Die Stalok werden gewöhnlich von den Lappen als ein grausames menschenfressendes Geschlecht geschildert. Sie sagen, dieselben seien während des Heidentums zahlreich über ganz Lappland verbreitet gewesen, allein nach der Einführung des Christentums, glaubt man, haben sie sich nach den Meeresinseln geflüchtet.

Ferner habe Olof viele außerordentliche Proben seiner Schnelligkeit gegeben. So z. B. soll er einmal einen Wolf, der seine Rentiere verfolgte, eingeholt, denselben am Schweif ergriffen und das reißende Tier gegen einen Felsblock zerschmettert haben. Ein anderes Mal sei er in Begleitung seines treuen Knechts und Gefährten Vuolleb (Olof) Valle auf der Jagd nach wilden Rentieren gewesen und habe absichtlich eine Kuh mit ihren Kalbe, die an den Jägern vorübersprangen, verscheucht. Als Valle nun seinem Herrn Vorwürfe dieses Übermuts wegen machte, lief Olof den beiden Rentieren nach, tötete die Kuh mit seinem Spieß und fing das Kalb lebendig. Darauf schenkte er, diesen Fang verachtend, die geringe Beute seinem anspruchslosen Diener; denn es war so Sitte Olofs, dass er die wilden Rentiere nur dann verfolgte, wenn sie ihm in Scharen erschienen.

Ungefähr dasselbe, was Mag. Tornæus laut meines vorhergehenden Berichts von dem Stammvater der Päiviös oder, wie er ihn nennt, Päder Päiviä und dessen Bekehrung zum Christentum sagt, erzählte mir später Erik von Olof. Derselbe sei lange ein eifriger Götzendiener gewesen, allein bei dem Gerücht von der neuen Lehre fasste er den Entschluss, die alten Götter auf die Probe zu stellen. Er schlug die Wahrsagetrommel, um aus dem Klang der Schellen zu erforschen, wie eine beabsichtigte Rentierjagd ausfallen würde. Die Trommel versprach eine günstige Jagd; allein dieselbe missglückte nichtsdestoweniger. Ein anderes Mal nahm er sich vor, im Regenwetter ein Feuer anzuzünden, und flehte seine Seitas um Beistand. Als sein Vorhaben ihm aber nicht glückte, wandte er sich im Gebet an den wahren Gott, und der Zunder fing sogleich Feuer. Nach diesen Proben verbrannte Olof die Zauber– und Wahrsagetrommeln, riss er die Seitas nieder und zerstörte jedes heidnische Zeichen, das er erblickte.

Von dem anderen Päiviö-Sohn, Isak genannt, erzählte unser Führer, dass er sich als ein gar tüchtiger Bogenschütze ausgezeichnet habe. Die Sicherheit, mit der schoss, sei so groß gewesen, dass er die Äsche getroffen, wenn sie über die Wasserfläche emporschnellte. Auch Isak soll die sogenannten Russen befehdet und viele glänzende Taten in diesen Fehden verübt haben, von welchen ich, nach der Erzählung Eriks, die folgende hier anführe. „An der Spitze einer Schar Russen, die in Lappland plünderten, stand ein Häuptling, der vom Kopf bis Fuß in Kupfer gekleidet war. In dieser Rüstung war der Russe dermaßen ungelenkig, dass er, wenn er aß, nicht selbst die Gabel an den Mund führen konnte, sondern sich von seinem Knappen füttern ließ. Isak habe seit langem dem Häuptling aufgelauert gehabt, und erblickte ihn endlich einmal, gerade als er seine Mahlzeit hielt. Nun spannte Isak seinen Bogen, und indem der Knappe die Gabel an den Mund des Häuptlings führte, flog der Pfeil zischend dahin, traf die Gabel und trieb sie tief in den Hals des Häuptlings hinein.“

Der Name des dritten Päiviö-Sohnes soll Johan gewesen sein. Von diesem erzählte Erik, dass er einer jener mächtigen Zauberer gewesen sei, wie sie jetzt nicht mehr geboren werden. Seine Zauberkunst soll er nicht selten dazu verwendet haben, um die Russen zu behexen, die in der Absicht zu plündern ins Land kamen. Einmal hatten sie ihn zwingen wollen, sie irgendwo hinzuführen, wo große Beute zu erwarten sei. Johan führte sie nun an eine steile Wand des Pallastunturi und bewirkte durch seine Kunst, dass Glockengeläute sich vernehmen ließ, flackerndes Feuer und ganze Städte sich am Fuße der Felswand zeigten. „Dort geht der Weg“, sagte Johan, „doch damit niemand sich in der finsteren Nacht verirre, werde ich mit einer Fackel in der Hand vorausgehen.“ Darauf warf er seine Fackel von der steilen Felswand herab; er selbst aber blieb, vom Feinde umgesehen, an Ort und Stelle stehen. Die Russen stürzten dem Fackelschein nach und zerschellten im Abgrunde.

Diese letztere Erzählung ist bei den Lappen wie bei den Finnen gang und gäbe; allein sie wird nicht immer auf den Päiviö-Sohn bezogen, sondern auf einen anderen gefeierten Helden, der in der finnischen Sprache Laurukainen, in der lappländischen Laurukadsch heißt. Von diesem wusste Erik einige andere Traditionen, die er am folgenden Tage während unserer Fahrt auf dem Peltojoki erzählte. Seine Worte waren an mich gerichtet und lauteten ungefähr folgendermaßen:

„Wenn du nach dem eigentlichen Lappland kommst, wirst du erfahren, dass die Lappen vorzügliche Wegweiser sind. Daran gewöhnt, von Kindheit an wie die Hunde umherzulaufen, kennen sie in einem Umfang von mehreren Meilen jeden Stein, jeden Baum, jede Quelle. Allein noch ist doch der Mensch nicht geboren, der in dem Maße, wie der Laurukainen, in Lappland zu Hause wäre. Deshalb war es auch den Russen sehr darum zu tun, ihn als Führer auf ihren Streifzügen zu benutzen. Seinerseits war der Laurukainen ebenso bereitwillig, ihnen den Weg zu zeigen, denn er war ein gescheiter Mann und wusste es stets so zu lenken, dass die Russen, wenn sie in seine Gewalt gerieten, nimmermehr einem schmählichen Tode entgingen. Einmal hatte er es übernommen, eine Schar dieser Räuber über den See Ounasjärvi zu begleiten. Während der Fahrt spürten die Russen Hunger und befahlen dem Laurukainen, an einer kleinen Insel zu landen. Nachdem sie hier ihren Hunger gestillt, legten sie sich schlafen, doch nicht ohne einen Wachposten bei ihren sieben (nach anderen nur drei) Booten ausgestellt zu haben, die sämtlich mit Lebensmitteln und geraubten Kostbarkeiten vollauf beladen waren. Das Schicksal fügte es jedoch in dem Maße für die Russen unglücklich, dass selbst der Wachposten einschlief. Nun trug der Laurukainen alles, was die Russen mit an Land genommen, als Äxte, Schwerter, Kochtöpfe, Esswaren u.s.w. in die Boote. Darauf stieß er diese vom Lande ab und war nur mit knapper Not in eines derselben gestiegen, als der Posten erwachte. Dieser griff nach seinem Schwerte, allein dasselbe war fort. Als der Posten sich entwaffnet sah, sprang er ins Wasser und hing sich an das nächste Boot, an das, in welchem der Laurukainen sich befand. Dieser jedoch ergriff eines der Schwerter, und hieb seinem Feinde alle fünf Finger der einen Hand ab, die nebst einem großen goldenen Ring in das Boot fielen. Jetzt alarmierte der Posten die anderen Russen, aber der Laurukainen befand sich, als diese auf das Ufer zu eilten, schon weit vom Lande auf dem See. In ihrer Not flehten sie den Laurukainen um Erbarmen und sagten: „Komm hierher, heiliger Bruder, hier sollst du Grütze mit schwedischer Butter essen, und zwar mit deinem eigenen Löffel (nach anderen: mit dem Löffel deines Herrn).“ Der Laurukainen antwortete aber: „Hier ist ja Grütze und Mehl noch obendrein.“ Als die Russen endlich einsahen, dass Bitten hier vergeblich waren, riefen einige unter ihnen: „Komm hierher, und wir wollen dir geschmolzenes Zinn in den Hals gießen.“ Hiernach ruderte aber der Laurukainen in neun Tagen und Nächten um die Insel herum und bewachte die Russen, dass sie nicht entkommen möchten. Als er am zehnten Tage an Land stieg, waren sie bis auf einen gestorben, und dieser eine vermochte nur noch den Kopf ein wenig zu schütteln. Die Insel, die der Schauplatz dieses Ereignisses war, heißt heute noch die Karelische (Karjalan saari).“

„Ein anderes Mal“, fuhr Erik fort, „hatten die Russen den Laurukainen als Steuermann auf einer Fahrt auf dem Patsjoki gedungen. In der Nähe eines im Flusse befindlichen Wasserfalles band der Laurukainen ihre sieben Boote irgendwo an und überredete die Russen alle, sich in sein Boot unter das Verdeck zu begeben, damit sie nicht beim Anblick des entsetzlichen Wasserfalles erschrecken möchten. Ohne Verrat zu ahnen, unterzogen die Russen sich seiner Anordnung. Nun steuerte aber der Laurukainen die Boote so, dass sie hart an dem Ufer blieben, indem er doch sich selbst auf einen Felsen rettete; aber die Russen kamen in dem Wasserfall um.“

„Bei einer anderen Gelegenheit steuerte er gleichfalls das Boot der Russen auf einen Felsgrund in demselben Flusse. Das Boot zerschellte, und die Russen kamen in großer Anzahl um, aber der Laurukainen rettete sich auch dieses Mal, weil er gegen jede Wirkung des Wassers geschützt, oder wie die Finnen es nennen, ein veden ärimys war.“

„Durch solche Taten lud der Laurukainen dermaßen den Hass der Russen auf sich, dass diese den Entschluss fassten, ihn umzubringen. Dies soll ihnen auch gelungen sein, doch erst nach großen Mühen und nachdem der Laurukainen ihnen großes Unglück zugefügt habe. Einmal überraschten sie ihn in seinem Fleischspeicher und wähnten nun, sie seien seiner Person ganz und gar gewiss. Vor dem Speicher stehend, harrten die Russen sehnsüchtig und ungeduldig seines Heraustretens und versuchten es durch Drohungen zu beschleunigen. Allein der Laurukainen übereilte sich nicht, sondern steckte in der schönsten Ruhe immerfort Fleisch in die Taschen seines Pelzes. Indes wurden die Russen immer vorlauter und drohten, ihn in dem Speicher zu überfallen, wenn er sich nicht beeile. Endlich wirft der Laurukainen seinen mit Fleisch angefüllten Pelz durch eine Lücke ins Freie hinaus. Die Russen nehmen den Pelz für den Laurukainen selbst und stürzen alle auf denselben, um ihn zu durchbohren. Der Laurukainen entflieht während des Wirrwarrs und verwirrt die Russen obendrein dermaßen durch seine Zauberkünste, dass sie in dem Wahn, den Laurukainen zu töten, ihre Waffen gegen sich selbst kehren und bis auf den letzten Mann ums Leben kommen.“ Diese Tradition hörte ich später Andere mit der Abänderung erzählen, dass der Laurukainen seinen Pelz mit Federdaunen gefüllt, denselben herausgeworfen und, während die Russen in den Nebel der umherfliegenden Daunen gehüllt gewesen, die Gelegenheit zur Flucht ergriffen habe.

Erik hatte kaum seine Erzählung von dem Laurukainen beendet, als wir ein kleines Gewässer erreichten, das den Namen Seitajärvi trug. Durch Erik von diesem Namen benachrichtigt, bemerkte ich, dass es eher Saivojärvi hätte heißen sollen, weil das Wasser hier besonders klar sei. Denn, laut der Erzählung der Lappen, trügen dergleichen kleine Gewässer oft diesen Namen, und zwar der früher bei den Lappländern herrschenden Vorstellung zufolge, dass hier göttliche Wesen namens Saivos wohnten, von denen man ferner berichtete, dass sie den Fischern nicht erlaubten, ihr Gewerbe im Umkreis eines solchen Gewässers zu üben, weshalb jeder, der hier sein Glück versuchen wollte, darauf bedacht sein müsse, die Götter durch leises Rudern zu täuschen. Dieser Bemerkung schenkte Erik aber gar keinen Glauben, sondern blieb bei seiner Behauptung, dass der wahrhafte Name des Ortes Seitajärvi sei, und gab als Ursprung desselben an, dass eine lappländische Seita früher auf der uns zur Linken vorspringenden Landzunge gestanden habe. Diese Seita habe einem berühmten Zauberer namens Lompsolo angehört, der unter dem Schutz des Gottes einen immer glücklichen Fischfang trieb. An dem entgegengesetzten Ufer habe ein anderer Zauberer sein Fischlager gehabt, allein derselbe besaß keine Seita, weshalb ihm auch sein Fang missglückte. In der Absicht, seinem Unglück zu steuern, fasste er den Entschluss, während Lompsolo schlief, dessen Seita umzustürzen; die Tat hatte denn auch die berechnete Folge, dass sein Fang ihm glückte, Lompsolo hingegen, der früher der Seita sein gutes Glück verdankte, von nun an keine Fische mehr fing. Lompsolo ließ die Sache jedoch nicht auf sich beruhen. Er versah sich mit einer neuen Seita, und jetzt gingen wiederum alle Fische in sein Netz, bis der andere Zauberer die neue Seita gleichfalls niederriss. Um diesem Streit ein Ende zu machen, kamen die beiden Zauberer überein, sich auf einem nahegelegenen Berge zu treffen und dort einen Zweikampf auszutragen, bei welchem nur Zauberkünste und Beschwörungen als Waffen dienen sollten. Lompsolo begab sich zum Kampfplatz in der angenommenen Gestalt eines Rentier-Ochsen und wähnte, hinter dieser Maske von seinem Gegner nicht erkannt zu werden. Allein als der andere, der bereits kampffertig dastand, den Ochsen den Berg hinanspringen sah, rief er ihm schon von ferne zu: „Du bist Lompsolo.“ Ohne ferner sein Glück herauszufordern, erklärte Lompsolo sich besiegt und entfloh; denn er wurde jetzt gewahr, dass er ohne den Beistand seiner Seita sich in nichts mit seinem Feinde zu messen vermochte.

– „Das kann nimmer richtig sein, der Führer muss sich geirrt haben“: so lautet die Besorgnis, die den Reisenden in Lappland gar oft beunruhigt, wenn er unter seiner Last zu ermüden beginnt und sich nach dem Ziele sehnt. Vielleicht ist dieselbe Besorgnis bei dem günstigen Leser erweckt, der sich der Mühe unterzog, die Reisenden auf ihren Irrfahrten in den sagenreichen Gegenden Lapplands zu begleiten. Es ist in einem solchen Falle meine Pflicht, die Rolle eines Führers übernehmen und meine Begleiter zu überzeugen, dass wir noch auf richtigem Wege sind. Wir haben seit unserer Abreise vom Dorfe Peltovuoma vier Meilen zurückgelegt, und zwar auf dem Flusse Peltojoki, und befinden uns jetzt an dem Ufer des Seitajärvi, nicht weit von dem Berg Peltotunturi. Von diesem Berge nimmt der Peltojoki seinen Anfang, der nun durch den Pahtajärvi und Armojärvi fließt, aber erst fahrbar wird, nachdem ihm auch der Seitajärvi seinen Beitrag hat zufließen lassen. Selbst während der Flutzeit soll man nur mit Mühe auf dem Flusse zum Armojärvi gelangen können, und um die jetzige Jahreszeit, meinte Erik, sei dieser Weg schwerlich zu passieren. Er schlug deshalb vor, dass wir nun das ganze Wassersystem des Peltojoki verlassen und versuchen sollten, auf einem anderen Wege über den Landrücken zu gelangen. Er benachrichtigte uns, dass an der Südseite des Peltotunturi, und zwar in einer weiten Strecke, eine Menge kleiner Bäche flössen, die alle auf den Landrücken selbst führten. Ferner machte er uns darauf aufmerksam, dass diese Bäche ohne Zusammenhang miteinander seien, weshalb es notwendig sein würde, von dem einen Bach zum anderen das Boot zu ziehen und das Gepäck zu tragen. Wenn diese Arbeit uns nun allerdings mühsam genug erschien, so glaubten wir doch den Weg wählen zu müssen, und zwar in Anbetracht der Bäche, die wir auf demselben vorfänden und die uns doch die Mühen etwas erleichtern würden. Demnach wurde bei Seitajärvi das Gepäck in drei Lasten geteilt, jede zu einem Gewicht von 3 bis 4 Liespfund, die Erik und Jessiö ohne viele Umschweife auf unsere Schultern luden. Selbst zogen sie das leere Boot, und wir mit dem Gepäck beladen schritten dicht hinter ihnen einher. In solcher Weise wurde der Weg zwischen dem Seitajärvi und Kaakkurinjärvi, Nokkanainen, Kouhtajärvi, Pitkäjärvi, Nimitöinjärvi und Pahtajärvi zurückgelegt. Die Entfernung dieser Bäche von einander war sehr gering, aber vom Pahtajärvi nach dem nächsten Bach, Viettajärvi genannt, rechnet man wenigstens eine Viertelmeile. Auf dieser ganzen Strecke ward das Boot durch vereinte Kräfte gezogen, und nachdem wir es bis an den Viettajärvi gebracht hatten, kehrten wir alle nach Pahtajärvi zurück und holten dort unser Gepäck. Wir ruderten nun über den Viettajärvi und befanden uns unter dem Landrücken selber, der hier, wenn ich mich nicht irre, die Namen Korsatunturi trägt. Erst jetzt begannen die größten Mühen, denn von dem Ufer des Viettajärvi erhob der Fjäll sich ziemlich steil, und um über denselben zu gelangen, mussten wir einen Weg von drei Viertelmeilen zurücklegen. Ermüdet durch die vorhergehenden Anstrengungen des Tages, schlugen einige unserer Gesellschaft vor, wir sollten jetzt ausruhen und die Wanderung über den Fjäll bis auf den folgenden Tag verschieben; allein Erik erklärte sich eifrig gegen diesen Entschluss und behauptete, dass wir nach einer Rast von einigen Stunden nur noch müder, ja wie gerädert sein würden. Da nun auch Jessiö dieser Ansicht beipflichtete, fanden wir für gut, die mühsame Wanderung um 9 Uhr des Abends anzutreten. Ganz wie beim Pahtajärvi ließen wir auch hier alle fahrende Habe hinter uns zurück und fingen damit an, das leere Boot vorwärts zu ziehen. Nach vielen Anstrengungen glückte es uns denn auch, den Berg zu ersteigen, aber dabei begannen selbst die besten Kräfte zu versagen. Obendrein rückte Erik mit dem Geständnis hervor, dass er des Weges nicht vollkommen kundig sein, sondern uns führe, wie man es ihm beschrieben habe. In dieser trostlosen Lage ließen wir uns auf dem Berge nieder, zündeten unsere Pfeifen an und beratschlagten. Bei dieser Beratschlagung kam jedoch weiter nichts heraus, als dass einer der Gesellschaft zum Viettajärvi zurückkehren und von dort eine Flasche Rum – die einzige, die wir besaßen – mitbringen solle, wogegen die übrigen vier sich verpflichteten, nach besten Kräften das Boot nach Anweisung Eriks weiter zu schaffen. Der Auftrag zur Beschaffung der Rumflasche fiel mir zu, und ich bewährte das mir geschenkte Vertrauen zur allgemeinen Zufriedenheit, wenn auch wenig daran fehlte, dass ich mich auf dem wilden Berge verirrt hätte. Unterdessen waren die Gefährten bis an einen kleinen Felsbach gelangt, welcher, nach der Beschreibung des Weges, die Erik erhalten hatte, zu beweisen schien, dass unser Weg noch richtig sei. Wie Erik behauptete, fiel dieser Bach in den Korsajärvi, und gerade auf dieses Gewässer war unsere Wanderung gerichtet. Nachdem wir den Inhalt der Rumflasche geleert hatten, zogen wir mit erneuerter Kraft das Boot vorwärts und folgten anfänglich dem Lauf des genannten Baches; allein bald versperrten uns große Steine den Weg und zwangen uns, den Bach zu verlassen und die frühere Richtung einzuschlagen. Die ganze Nacht hindurch setzten wir das mühsame Ziehen des Bootes fort, allein ohne zum Korsajärvi zu gelangen, weshalb wir uns denn endlich veranlasst sahen, unseren Führer vorauszuschicken, um das Gewässer zu suchen. Er kehrte nach Verlauf einiger Zeit zurück, und zwar mit der frohen Nachricht, dass wir uns dem Ziele ganz nah befanden, dass aber unser Weg nicht ganz richtig sei. Erst um 6 Uhr des Morgens erreichten wir den See. Erik und Jessiö begaben sich nun auf den Rückweg, um unser am Viettajärvi hinterlassenes Gepäck zu holen, wir Anderen ruhten uns an den Ufern des Korsajärvi aus.

Kurz nach Mittag erwachten wir durchfroren und durchnässt, mit müden Beinen, geräderten Seiten, Stechen in der Brust und in einer unangenehmen Stimmung. Dass die weitere Reise, bei solchem Befinden und nachdem unser gesprächiger Führer sich am Korsajärvi von uns getrennt hatte, im höchsten Maße ängstlich und unangenehm war, geht aus der Natur der Sache hervor. Ich werde mich deshalb nicht bei den Details aufhalten, sondern nur künftigen Reisenden zur Nachricht einige Worte von der Richtung anführen, die wir einschlugen. Wir ruderten anfänglich weiter auf dem Korsajärvi, der durch seine von Bergen begrenzte Lage leicht zu erkennen ist. Der See ist ungefähr eine halbe Meile lang, und so schmal, dass man das Gewässer vom Lande aus kaum eher gewahr wird, als bis man sich an seinen Ufern befindet. Gegen den Norden hin verengt der See sich immer mehr und verliert sich allmählich in eine unbedeutende Ader, in welcher das Boot nur durch Ziehen vorwärts gelangt. Längs dieses Baches setzt man die Wanderung ungefähr eine halbe Meile fort und erreicht dann endlich den Ivalojoki, einen größeren Fluss, der in den Enare-See fällt. Schon an seinen Quellen hat der genannte Fluss ein so tiefes Gewässer, dass der Reisende fast ununterbrochen im Boote sitzen bleiben kann, – er möchte es denn vorziehen, an dem nassen und unebenen Ufer zwischen dem Gestrüpp umherzuspringen. Nach einer Fahrt von einigen Stunden auf dem Ivalojoki erreicht man einen sogenannten Lompolo, d. h. eine breite, einem See ähnliche Erweiterung des Flusses. Hier entfalteten sich vor unseren Augen schöne, trockene Ufer mit üppigen Birken und einer reichen Vegetation. Der Botaniker wird gewiss an diesem Orte viele seltene Pflanzen entdecken, allein für uns war die Zoologie von größerem Interesse. Wir unternahmen deshalb eine Jagd auf die wilden Gänse und hatten das Glück, dass unsere kleinen Speisevorräte sich bedeutend vergrößerten. Dann erst setzen wir unsere Ruderfahrt gemächlich auf dem Flusse vor.

„Rauch! Menschen!“ – Dieser Ausruf ertönte nach einer mehrstündigen Fahrt fast zu gleicher Zeit von unseren Lippen. Noch bevor wir ans Land stiegen, begrüßte uns ein Fischer, der sich an einem Feuer gelagert hatte, mit folgenden Worten: „Wer seid Ihr, der ihr rudert auf dem Ivalojoki, und wohin geht euer Weg? – Doch weshalb frage ich euch um Dinge, die ich bereits weiß – habe ich euch doch alle im Schlaf gesehen und dich, Jessiö, in der Gestalt deines verstorbenen Vaters.“ Nachdem der Fischer in solcher Weise verraten hatte, wes Geistes Kind er sei, begann ich sofort meine Artillerie spielen zu lassen, d. h. ich reichte dem Mann einen Schnaps und ein wenig Tabak, kaufte ihm allerlei Kleinigkeiten ab, und zwar ohne im geringsten zu feilschen, und schenkte seinem Sohn einige Bücher. Noch einen Schnaps, und der Fischer war der aufrichtigste Zauberer von der Welt. Er erzählte ganz sonderbare Dinge und Taten, die er selbst wie andere Zauberer erfahren und verübt hatten. Leider ging seinen Erzählungen jedoch aller Zusammenhang ab, was wahrscheinlich eine Folge des zweiten Schnapses war. Der folgende Bericht von Johan Päiviö und einem anderen gefeierten Zauberer, Toragas genannt, war einer der verständlichsten.

Eine Zauberhexe aus der russischen Lappmark, Kirsti Nouhtua genannt, hatte sich nach Kittilä in der Absicht begeben, von dort alle wilden Rentiere durch Zauber nach ihrem eigenen Lande hinüberzulocken. Päiviö, der um ihren Anschlag wusste, sandte Toragas zum Ivalojoki, um dort die Hexe selbst zu behexen und die Rentiere daran zu hindern, dass sie über den Fluss setzten. Als Toragas die Rentiere ankommen sah, musterte er sie sehr genau, weil er eine Ahnung davon hatte, dass die Hexe möglicherweise selbst die Gestalt eines Rentiers angenommen habe. Allein in der ganzen Herde erblickte er kein Geschöpf, das er für eine verwandelte Kirsti hätte ansehen können, und am allerwenigsten kam es ihm in den Sinn, seinen Verdacht auf das letzte Rentier zu werfen, welches lahm, mager, missgestaltet war und nur mühsam der Herde folgte. Außerstande, die Hexe wiederzuerkennen, vermochte er nicht, die Rentiere daran zu hindern, dass sie über den Fluss schwammen. Erst als er das lahme und missgestaltete Rentier nicht wie die anderen über den Fluss schwimmen, sondern in denselben untertauchen sah, gewann er die Überzeugung, dass gerade dieses die verrufene Kirsti sei. Allein nachdem sie glücklich nach dem entgegengesetzten Ufer gelangt war, vermochte er nicht, ihren Anschlag zu hintertreiben. Er kehrte demnach wieder zurück und erzählte Päiviö, wie die Sache abgelaufen sei. Nun fasste dieser den Entschluss, Toragas nach der russischen Lappmark zu entsenden, damit er genaue Nachricht von dem Namen der Hexe, von ihren Eigenschaften u.s.w. einziehe. Nachdem Toragas diesen Auftrag zur Befriedigung des Päiviö ausgerichtet, unternahm dieser selbst, durch Hilfe seiner mächtigen Zauberkünste, die Rentiere dahin zu bringen, dass sie wiederkehrten, und sandte zu gleicher Zeit Toragas aus, damit dieser erspähe, ob die Rentiere schon sichtbar seien. Diese kamen in der Tat dermaßen eilig angesprungen, dass Toragas schon in einer Entfernung von drei Meilen vernahm, wie das Getrappel sich knarrend bemerkbar machte (nasasi). Die Herde stand vor einem Flusse, der zur Erinnerung an dieses Ereignis Nasamajoki genannt ist.

Ähnlichen Inhalts waren die meisten Erzählungen, die mir der Fischer mitteilte. Sie enthielten eine Schilderung der Taten ausgezeichneter Schamanen, und namentlich priesen sie die Eigenschaft der Schamanen der Vorzeit, dass diese sich jedwede Gestalt nach Gutdünken zu geben vermocht hätten. Der Glaube an eine solche Kraft bei den Schamanen ist früher sowohl in Finnland wie insbesondere in Lappland weit verbreitet gewesen, und noch heutigen Tages ist dieser Aberglaube bei den Lappen nicht vollkommen verschwunden. Wenigstens vernimmt man oft von den finnischen Lappen die Versicherung, dass in der russischen Lappmark Schamanen existieren sollen, die sich, wie Päiviö, Toragas und andere, die Gestalt von Rentieren, Bären, Wölfen, Fischen, Vögeln u.s.w. zu geben vermögen. Dergestalt verwandelt heißt der Schamane bei den Lappen Viroladsch, bei den Finnen Virolainen, was eigentlich soviel wie Estländer bezeichnet. Unser Fischer sang mir ein Lied in finnischer Sprache vor, dessen Inhalt aus einer Menge Metamorphosen dieser Art bestand. Am Lied vermisste ich jedoch jeden inneren Zusammenhang, und ich führe deshalb seinen Inhalt nur summarisch an. Das Lied beginnt mit einer Einleitung, in welcher ein Zauberer namens Karkias sich wegen des Schadens beklagt, der dadurch seinem Lande zugefügt worden ist, dass Toragas durch seine Zauberkünste alles Rentierwild aus ihm fort nach Kittilä verscheucht habe. Nach dieser Einleitung folgt eine Beschreibung der Schmach, die Karkias selbst durch diesen seinen bösen Feind („onda ovän“) hat erleiden müssen. Toragas hatte nämlich den Karkias getötet und ihn in einen See geworfen. Hier sei Karkias jedoch wieder aufgelebt und habe sich viele Jahre hindurch, wenn auch in einer anderen Gestalt, nämlich in der der Leber eines Hechts, aufgehalten. Hierauf habe Toragas diesen Hecht gefangen und ihn nebst dem Karkias drei Jahre lang in seiner Hütte verwahrt. Aus diesem Gefängnis befreit, sei Karkias einige Zeit in menschlicher Gestalt umhergewandert, jedoch bei einer Jagd entdeckt und zum zweiten Male von Toragas getötet worden. Hierauf lässt das Lied den Karkias wieder genesen, jedoch wie es scheint, erst im Grabe. Hier überkommt ihn die Sehnsucht nach seinem Sohne, und kaum hatte er diese Sehnsucht geäußert, als auch der Sohn in der Gestalt eines Auerhahns auf ihn zufliegt. Aus Verdruss darüber, dass der Sohn an Zauberkünsten ihm gleich sei, überhäuft Karkias ihn mit Vorwürfen. Hierüber ergrimmt, fliegt der Sohn von dannen. Nun nimmt der Vater die Gestalt einer Schellente an, verfolgt seinen Sohn, holt ihn ein und führt ihn zurück. Schließlich geraten Vater und Sohn in einen heftigen Wortwechsel, der damit endet, dass der Sohn seinen Vater für immer verlässt.

Ich hatte teils einige der Lieder und Sagen dieses Fischers aufgezeichnet, teils ihm selbst freigebig Tabak und Branntwein gespendet, und er fasste nun eine solche Freundschaft für meine Person, dass er mich bat, ich möchte ihn doch später in seiner Heimat, in Kittilä, besuchen. Er versprach, mir dort noch weitere Wundertaten zu erzählen und mir obendrein die Seita Päiviös zu zeigen. „Diese“, äußerte er mit feierlichen Ernst, „frisst Menschen, allein, wenn ich dein Begleiter bin, hast du nichts zu befürchten.“ Neben diesem Vertrauen zu seiner eigenen Zauberkunst hegte er keine geringen Gedanken von den Kenntnissen, die Blank und ich in demselben Fache besitzen mochten. Er nahm die Insektenkescher und Scheren des Ersteren für Zaubermaschinen, und als ich aus einem Papier eine Beschwörung vorlas, deutete er auf eine durchgestrichene Stelle, indem er sagte: „Ja, darin liegt die Kraft.“ Der Fischer war ein geborener Lappe, allein von seiner Kindheit an lebte er unter den Finnen und hatte dadurch seine Nationalität und mit ihr jedes Gefühl seines Menschenwerts eingebüßt. In seinem Wesen machte sich ein Gemisch von Feigheit und verstellter Demut, von Schlauheit, Habsucht und anderen der Eigenschaften geltend, die sich gewöhnlich bei den gedrückten Kindern der Not entwickeln. Namentlich legte er ein großes Talent im Handeln an den Tag. Wir kauften ihm einige frische forellenähnliche Fische ab, die er Äschen nannte, bei welchen er die Bezahlung unserem Belieben anheimstellte. Mehr als zufrieden mit unserer außerordentlich freigebigen Bezahlung, nahm er sofort aus seiner widerwärtig stinkenden Jagdtasche zwei getrocknete schmutzige Fische derselben Art hervor und bestimmte nun für diese ungefähr denselben Preis, wie er ihn für die frischen erhalten hatte. Nachdem dieser ihm eingehändigt worden war, begann er die Reste seiner letzten Mahlzeit – einige Gänsefüße – zusammenzusuchen, und als es ihm glückte, auch diese zu verkaufen, äußerte er selbstzufrieden: „Wer hätte glauben sollen, dass ich so gute Geschäfte am Ivalojoki machen würde!“ Unterdessen hatte sein Knabe unsere Stiefel geschmiert und dazu unsere eigene Schmiere benutzt. Die Mühe des Burschen hatten wir reichlich durch Geld, Bücher und Brot entgolten, allein nichtsdestoweniger rief der Fischer, als wir schon im Begriff waren, ins Boot zu steigen, uns zu: „Die Schmiere ist nicht bezahlt, die Schmiere ist nicht bezahlt!“ Nachdem nun auch diese bezahlt worden war, glaubten wir, wir hätten ihm mehr als Gerechtigkeit widerfahren lassen, allein der Fischer forderte noch einen Schnaps obendrein!

Die Weiterfahrt auf dem Ivalo war bemerkenswert durch die großartigen Naturumgebungen. Wir hatten kaum unseren obdachlosen Wirt aus den Augen verloren, als wir das Dröhnen brausender Wasserfälle vernahmen – eine Musik, die von nun an drei volle Tage und Nächte in unseren Ohren klang. So fürchterlich diese Wasserfälle auch waren, so blieb uns doch kein anderer Ausweg als der, uns heldenmütig mitten hinein in die siedenden Brandungen zu werfen, die uns fast jeden Augenblick mit Gefahr bedrohten. Die Wassermasse des Ivalo war zwar nicht gar zu groß, aber sie hätte doch immerhin genügt, um uns und unser kleines Fahrzeug zu verschlingen. Damit uns der reißende Strom nicht gegen Felsen und Schären werfen sollte, mussten wir das Boot unablässig mit Hilfe großer Ruderstangen, sogenannter „Lehrlinge“, abstoßen und zurückhalten. Den ganzen Tag hindurch fanden wir Beschäftigung bei dieser mühevollen Arbeit, die Nacht verbrachten wir bei einem Feuer, von Baumstämmen und Reisern angezündet. Wir fanden kein Obdach, sondern verlebten fast acht Tage unter freiem Himmel, stets einem anhaltenden Regen und einer kalten Witterung ausgesetzt.

Doch um auf den Fluss und dessen Beschaffenheit zurückzukommen, so war derselbe größtenteils an seinem oberen Lauf mit hohen fürchterlichen Felsen eingefasst, die sich an einigen Stellen senkrecht über die Wasserfläche erhoben und ganze Meilen weit in ununterbrochenem Zusammenhange fortliefen. Blank und ich erkletterten oft mit Lebensgefahr diese Felsen, und zwar in der Hoffnung, uns endlich an dem Anblick des Enare-Sees erfreuen zu können. Doch soweit das Auge reichte, erblickten wir im Norden und Süden, im Osten und Westen nur unübersehbare Felsen. An Stellen, woselbst ein tieferes Tal sich hinab zwischen die Felsen senkte, bot der Nebel, der über dem Tal ruhte, zuweilen den Anblick eines Sees dar, und wir glaubten schon einmal in einer solchen Erscheinung den ersehnten Enare in der Ferne erblickt zu haben; aber Jessiö störte unsere Illusionen mit der Versicherung, dass wir, solange die Felsen unsere Begleiter seien, diesen See nicht erreichen würden.

Einige Meilen vor dem Ausfluss des Ivalo in den Enare verschwanden endlich diese düsteren Felsenreihen, die, einem bösen Geiste gleich, den reißenden, in wilder Verzweiflung dahin fliehenden Strom verfolgt hatten. Die kahlen Gipfel anderer Felsen, so schien es, tauchten zwar in der Ferne empor, allein rings um uns herum erblickten wir nur schöne grasreiche Ebenen. Der Fluss ließ in seinem reißenden Laufe nach und bildete hin und wieder kleine Inseln, „Holme“, mit reichbelaubten Bäumen bewachsen. Bald zeigten sich Spuren von Menschen; wir gewahrten z. B. einige Heuschober, eingezäuntes Ackerfeld u.s.w. Wir boten unsere letzten Kräfte auf, um durch angestrengtes Rudern baldigst eine menschliche Wohnung zu erreichen, und trauten kaum unseren eigenen Augen, als sie anstatt jämmerlicher Hütten, tief inmitten von Lappland, wohlerbaute finnische Häuser erblickten, von grünen Wiesen und schönen Kornfeldern umgeben. Es ist unglaublich, wie wohltuend ein solcher Anblick auf das Gemüt wirkt, wenn man eine Reise der Art überstanden, wie wir sie soeben zurückgelegt hatten. Der stete Anblick himmelhoher Felsen und brausender Wasserfälle übt einen betäubenden Einfluss. Der Mensch vermag es nicht, auf die Länge hin das wilde Spiel der Natur in sich aufzunehmen und zu reproduzieren. Die Sinne verlieren die Elastizität, die erforderlich ist, um den Eindruck der grauenhaften Umgebungen zu verarbeiten, und es bemächtigt sich ihrer ein stummes Erstaunen. Wenn aber die Natur endlich wieder zur Ruhe gelangt ist, wenn die wilden Elemente sich friedlich einigen und die wahre Schönheit der Natur abspiegeln, dann regen sich auch fröhliche, frische Gefühle im Herzen des Menschen. Und doch bleibt es bemerkenswert, dass selbst die schönste Natur gleichsam im Leichentuch zu liegen scheint, sobald sie keine Spuren von Menschen verrät, wohingegen ein Wegweiser, eine zerbrochene Ruderstange, ein Feuerherd, mit einem Wort: die geringste Kleinigkeit, an welcher man den Herrn der Natur wieder gewahr wird, Leben und Lust selbst über eine düstere Wildnis verbreitet. Welches Paradies ist also das Dorf Kyrö! [...]

1 Die hier folgende Beschreibung ist zum größten Teil ein Auszug aus dem Tasgebuch des Dr. Ehrström. Siehe das Helsingforser Morgenblatt 1838, Nr. 84, 86.

2 "Geben Sie uns einen Groschen!"

I

Ровно пятнадцать лет назад я принял решение сделать делом своей жизни изучение финского языка и языков других родственных народов, а также их религии, нравов, обычаев и прочих этнографических особенностей. Для этой цели еще в годы учебы в университете я со всей серьезностью постарался теоретически и практически изучить финский язык, а также усвоить основы таких близкородственных ему языков, как лопарский и эстонский. Однако вскоре выяснилось, что для успешного продолжения изысканий в данной области мне необходимо обзавестись материалом более богатым и надежным, нежели тот, что доступен в письменной форме, а для этой цели требовалось совершить научные поездки в некоторые страны Европы и Азии. Однако получение средств на столь дальние поездки оказалось задачей исключительно сложной, и я уже начал сомневаться в том, что мне удастся когда-либо осуществить заветную мечту юности, когда мой добрый друг и соученик доктор Эрстрём в начале 1838 года предложил мне в сопровождать его в путешествии в Финскую Лапландию, которую собирался посетить летом в качестве врача. Хотя столь поспешная поездка не сулила мне особых находок, я с большой радостью принял щедрое предложение моего друга и той же весной начал свой путь из Гельсингфорса.

Вскоре после моего отъезда еще один выпускник Александровского университета, магистр Бланк, решил посетить Лапландию с целью изучения ее с точки зрения естественных наук и присоединился к нашему обществу. Кроме того, события совпали таким образом, что примерно в то же время пастор по фамилии Дурхман получил от соборного капитула в Обу поручение отправиться в лапландскую область Энаре и взять на себя миссионерские задачи. Перед самым праздником летнего солнцестояния все мы встретились в Торнео, где находился доктор Эрстрём, составили совместный план нашего лапландского путешествия и 23 июня тронулись в путь.

В нескольких милях к северу от города Торнео возвышается знаменитая гора Аава- сакса (Aawa-saksa), где каждый год лицезреть солнце в ночь летнего солнцестояния собираются путешественники с запада и востока. В сопровождении одного молодого немца мы также взобрались на высокую гору и как раз к полуночи достигли ее вершины. Наверху мы увидели нескольких местных господ и дам, голландского профессора Аккерсдейка, приехавшего, как нам сказали, лишь для того, чтобы сверить по солнцу часы; кучку попрошаек, канючивших «antakaa lantti» (дай монетку), а также толпу женщин и мужчин, устроившихся вокруг большого костра. Когда первые упомянутые господа ушли, мы, откупившись от попрошаек, присоединились к сидящим у костра, и только теперь смогли обозреть всю картину целиком. Сама площадка наверху ничем не примечательна, но тем восхитительнее окружающий пейзаж. Большая река Торнео и река Тенгельйоки, сливающиеся как раз у подножья горы, их берега, украшенные прекрасными хуторами и деревнями, а также две церкви: Матаренги на шведской и Альккулла на финской стороне, и горизонт, окаймленный высокими горными вершинами – таково окружение знаменитой горы. Вообразите нашу небольшую компанию, стоящую в кружок с парочкой бутылок, молодых парней, скатывающих камни с крутого утеса, девушек, болтающих и смеющихся у огромного костра, летнее солнце, освещающее окрестности – представьте себе эту картину, и вы получите образ Ивановой ночи, проведенной нами на горе Аава-сакса.

Когда мы засобирались уходить, поднялись и все остальные. Приятно было видеть длинную цепочку людей, спускающихся по извилистой горной тропинке. Они проводили нас до берега и дальше вдоль реки, девушки пели свои песни, и когда мы расстались с нашими сопровождающими, было уже 4 часа утра. Немец наш был вне себя от восторга и восклицал на каждом шагу: «Herrlich, schön, wunderschön!» (Прекрасно! Чудесно! Восхитительно!). Все казалось ему таким интересным, таким необычным. Когда мы обедали на постоялом дворе, он засунул в карман кусок хлеба (ржаного, типичного для данной местности) и заявил, что по возвращении домой в Любек покажет своим друзьям, как едят «в лопарском крае».

Следующий день ушел на посещение церкви Альккула, а также горы Луппио (Luppio), представляющей собой своеобразный природный феномен – настоящий нагорный замок с вертикальными стенами, лестницами, гротами и арками из прямоугольных камней. Мы не смогли узнать ни о каких традициях касаемо этого места, но когда я во время прогулки по горе спросил нашего сопровождающего «onko tässa haltiota?» (Живет ли здесь привидение?), он смутился и шепотом ответил мне: «kyllähän se täällä on haltio». (Конечно, здесь живет привидение).

У церкви Альккула ныне существующая проезжая дорога кончается, поэтому далее наше путешествие продолжилось на лодках. Берега реки, а также произрастающие на них деревья были отмечены прохождением льдин. По всей видимости, они проходят с чудовищной силой, и в некоторых местах вода поднималась на три сажени выше своего нынешнего уровня. В этих местах отмечают, что река (tulwa) проходит двадцатилетний цикл. До сих пор рассказывают о страшном половодье 1798 года, а также еще об одном 1818 года, и сейчас, в 1838 году, вода тоже поднялась выше обычного, хотя и не столь разрушительно, как в двух предыдущих случаях.

25 числа в 11 часов утра мы наблюдали вокруг себя странную перемену. Возвышенности и горы исчезли, ландшафт стал плоским, сплошные болота и заболоченные луга, а по берегам мы обнаружили растения, относящиеся исключительно к флоре Лапландии. Здесь обилие деревьев, особенно елей, однако они отмечены печатью старости, стоят, поросшие мхом, такие темные, мрачные и скорбящие, словно призваны отметить собой могилу самого творения. Не хватает лишь большого креста с надписью: «Здесь покоится…», однако видны фрагменты общей картины – видишь эти белые массы, чувствуешь, каким холодом веет от них? В чем же причина такой перемены? Мы только что пересекли полярный круг.

Таким образом, мы находимся сейчас в естественных границах Лапландии. После такого перехода в царство холода и ночи уже не ожидаешь увидеть каких-либо признаков земледелия.[…]

Когда мы взошли на борт, день стоял дождливый – в такой день куда менее приятно отправляться в путешествие, где на расстоянии в тридцать миль не найдешь иной крыши над головой, нежели мрачное небо Лапландии, иного очага, нежели зажженного для сиюминутной потребности соснового пня, и иной постели, нежели влажная земля или в лучшем случае, ущелье в скалах. Мысли об испытаниях следующего дня также способствовали тяжелому чувству в начале нашего путешествия. При всем желании мы не могли преодолеть мрачного настроения – сидели в лодке, молчаливые и подавленные, погруженные в свои мысли. Автор этих строк, вынужденный сидеть в несколько неудобном положении, так мало интересовался вопросами общего блага, что начал размышлять, все ли из взятого с собой багажа ему пригодится. Багаж на самом деле был весьма незначительным, но ради удовольствия сидеть немного удобнее я с удовольствием отказался бы от части провианта, в котором было 2 или 3 лисфунта (40-60 фунтов) хлеба, 5 фунтов мяса и такое же количества рыбы, 3 канны (6,5 ведер) водки, 5 фунтов табака и прочее. Кроме того, каждый из путешественников для собственных нужд прихватил с собой ранец весом около в 15 фунтов и лопарскую шубу (mudd). Среди последних названных предметов накидка показалась мне особенно лишней, но в эту самую минуту спина у меня намокла, и мне пришлось надеть на себя этот лопарский предмет одежды. Мой преобразившийся таким образом облик вызвал в компании приступ некоторой веселости. Накидка имела только один рукав, была местами с мехом, местами голая, и едва доставала до колен, где начинались меховые сапоги, голенища которых крепились ремнями на икрах. Белая шляпа на столичный манер и пара очков на носу представляли собой забавный контраст с остальным одеянием.

Весь первый день нашего путешествия дождь лил почти не переставая, покуда мы медленно пробирались вверх по небольшой речушке под названием Пелдойоки (Peldojoki). Только ближе к вечеру небо начало светлеть, и сквозь поредевшие облака проглянуло солнце. Живительный блеск разлился по темной глади воды, цветы и деревья стали светлее, в волнах заплескались рыбки, а обитатели воздуха с щебетом вылетели из своих укрытий. И в нашей компании проснулись более радостные чувства. Сидящий у руля Эрик завел простую мелодию отцов и запел о полных приключений путешествиях Вяйнемяйнена в Похйолу, о прекрасной дочери Лоухи и так далее. Удивленный тем, что слышу в пределах Лапландии напевы, уже столь мало распространенные в Финляндии, я принялся расспрашивать о происхождении жителей Пелдовуома и получил от Эрика сведения о том, что его семья родом из богатой песнями Карелии. [...]

Но вернемся к нашему рассказчику – мы решили причалить к берегу и разбить лагерь в роще среди пышных берез. Здесь Эрик уселся рядом со мной и с благоговением начал свое повествование. Об отце Пяйвиё он, впрочем, знал мало – только то, что тот был великим воином в бою против карел, «которые огромными ордами заполонили Лапландию, чтобы воровать и разбойничать, и мучили людей всеми возможными способами, заставляя рассказать, где спрятаны их сокровища, и пускались в обратный путь только тогда, когда все их лодки наполнялись серебром и прочими ценностями». Пяйвиё, обладавший несметными сокровищами, особенно пострадал от разбойничьих нападений карелов. Его главным достоянием были стада северных оленей, столь многочисленные, что для их охраны он вынужден быть нанять тридцать работников и тридцать работниц. Кроме того, он, по преданию, владел большим запасом серебра, которое перед самой смертью зарыл в землю, так что никто до сих пор не нашел его клада.

Из трех сыновей Пяйвиё, по словам нашего рассказчика, самым знаменитым был Улоф лопарь, по-лопарски Вуолабба. Рослый, сильный и мужественный, как его отец, он также почитал делом своей жизни победить карел. Один из подвигов Улофа против них Эрик описал следующими словами: «когда однажды Улоф собирался отправиться в путь, но опасался, что враги тем временем попытаются напасть на его дом, то внес на гору необъятных размеров бревно, положил у входа в свой шалаш и попросил жену сказать врагу: «Наш сын принес сюда это дерево». Вскоре после его отъезда появилась орда карел, чье внимание мгновенно привлекло гигантское бревно. Не в силах понять, каким образом оно попало на крутую скалу, они потребовали от молодой жены Улофа, чтобы она поведала им об этом. Жена ответила, как велел ей муж. Карелы изумились тому, что у такой молодой женщины может быть такой сильный сын и не стали их грабить. Однако решили дождаться Улофа, чтобы, по возможности, лишить его жизни. Но, когда появился Улоф, никто из них не решился на него напасть. Однако карелы хвастливо заверяли, что в их стране есть богатырь, который победит Улофа, и предложили Улофу последовать за ними в Карелию, чтобы помериться силами с карельским героем. Улоф принял вызов и отправился с карелами в их страну. Когда два богатыря встретились, они пожали друг другу руки, и карел изо всех сил сжал руку Улофа в своей ладони. Тогда Улоф схватил своего противника за пояс и швырнул оземь. Карел поднялся и снова накинулся на Улофа, но вновь был брошен на землю. Теперь же Улоф посоветовал ему не искушать судьбу, но взбешенный карел снова кинулся на него. В третий раз швырнул Улоф своего противника оземь, избавив его от необходимости когда-либо вставать».

В доказательство силы Улофа Эрик привел и еще несколько рассказов, один из которых звучал так: «Однажды, когда Улоф возвращался с рыбного промысла, на озере Энаре на него обрушились встречный ветер и непогода. Чем грести наперекор и бороться с волнами, грозившими перевернуть его загруженную сетями и рыбой лодку, решил он причалить к какому-то острову. Добравшись до острова, он закинул груженую лодку на плечо и вынес на берег». Другой рассказ был такого содержания: «Однажды, идя по лесу, Улоф увидел великана (Stalo), собиравшегося поднять камень. Но камень оказался такого невероятного размера, что великану никак не удавалось его поднять, так что он начал медленно катить его перед собой. Некоторое время Улоф незамеченным наблюдал за действиями великана, потом вышел из укрытия, посмеялся над слабостью того и отнес камень на нужное место. Из страха перед таким могучим противником великан пустился бежать. Поначалу Улоф хотел дать ему уйти, но потом передумал и пустился впогоню. Добравшись до реки Нейд, великан перепрыгнул на другой берег, думая, что тем самым избавился от своего преследователя. Но Улоф сделал такой же прыжок, схватил великана и лишил его жизни». К этому рассказу следует добавить, что великанов лопари называются «Stalok» (мн. число от «Stalo»), финны – «jättiläiset» и «hiidet», в единственном числе «hiisi». Великанов лопари описывают как жестоких людоедов. Говорят, что в годы язычества они были широко распространены по всей Лапландии, но после прихода христианства якобы сбежали на острова в море.

И в быстроте бега Улоф не знал себе равных. Например, говорят, что однажды он догнал волка, преследовавшего его стадо северных оленей, схватил волка за хвост и ударил о скалу. В другой раз он отправился охотиться на диких оленей со своим верным слугой и постоянным спутником Вуоллебом (Улофом) Валле, где намеренно спугнул дикую олениху, так что она со своим теленком выбежала прямо на охотников. Когда Валле упрекнул своего хозяина за этот поступок, Улоф погнался за оленями, убил мать своим копьем и поймал теленка живым. Затем с презрением отдал ничтожную добычу своему скромному слуге, ибо был у Улофа обычай никогда не преследовать диких оленей, если их не целое стадо.

Что Торнеус повествует о прародителе Пяйвиё или, как он его называет, Пэдере Пяйвия и его обращении в христианство – примерно то же самое я услышал в рассказе Эрика о сыне Улофе. Долгое время он рьяно поклонялся идолам, но, когда до его ушей дошли разговоры о новом учении, он решил устроить старым богам испытание. Он ударил в свой шаманский барабан, чтобы по звону колокольчиков определить, как пройдет предстоящая охота на диких оленей. Барабан подал благоприятный знак, однако охота прошла безуспешно. В другой раз он затеял разводить огонь в дождливую погоду, прося своих идолов о помощи. Но, не преуспев в своем начинании, он обратился с молитвой к истинному Богу, и вскоре трут загорелся. После этих испытаний Улоф сжег свой магический барабан, сверг идолов (сейдов) и с тех пор изничтожал все языческие памятники, где бы они ему ни попадались.

О другом сыне Пяйвиё, по имени Исак, наш проводник сказал, что тот был известен как меткий стрелок из лука. Точность его стрельбы была столь велика, что он мог попасть в хариуса, стоило тому высунуться из воды. Говорят, что он также не раз побеждал карел, совершая против них многочисленные блистательные подвиги, среди которых я со слов Эрика записал следующее: «Во главе орды карел, бесчинствовавших в Лапландии, стоял вождь, с ног до головы закованный в медь. В своем облачении этот карел был настолько тяжел, что во время еды не мог самостоятельно донести вилку до рта, и его слуге приходилось его кормить. Исак давно следил за вождем и однажды заприметил его как раз тогда, когда тот совершал трапезу. Исак натянул свой лук, и как раз в тот момент, когда слуга подносил вилку ко рту вождя, прилетела стрела, ударилась о вилку и загнала ее прямо в горло вождю».
Третьего сына Пяйвиё якобы звали Юхан. О нем Эрик рассказал, что тот был одним из могущественнейших колдунов, каких больше в мире не рождается. Нередко он использовал свое колдовство, чтобы погубить карел, когда они приходили разграблять его страну. Однажды они заставили его указать им путь к какому-то месту, где их якобы ждала богатая добыча. Юхан привел их на крутой обрыв горы Паллас и при помощи колдовства сделал так, что в ночи зазвенели колокола, засияли огни и под обрывом показались деревни. «Туда ведет дорога, – заявил Юхан, – но, чтобы никто не сбился с пути в ночной темноте, я сам пойду впереди с факелом в руке. Затем он бросил факел вниз с кручи, а сам остался стоять на горе, невидимый неприятелю. Карелы последовали за факелом и все до единого погибли в пропасти.

Последний рассказ очень распространен и у лопарей, и у финнов, однако его не всегда связывают с сыном Пяйвиё, а иногда с другим известным героем, которого по-фински зовут Лаурукайнен, а на лопарском Лаурукадш. О нем Эрик знал несколько других сказаний, которые и изложил нам на следующий день во время нашего пути вверх по Пелдойоки. Его слова были обращены ко мне и звучали примерно так:

– «Когда ты попадешь в настоящую Лапландию, то узнаешь, что лопари – прекрасные проводники. С детства они привыкли бегать и рыскать повсюду, как собаки, зная на несколько миль вокруг каждый камень, каждое дерево, каждый источник. Но никто никогда не знал Лапландию так, как Лаурукайнен. По этому причине карелы всегда стремились взять его проводником во время своих набегов. Лаурукайнен со своей стороны был готов выступить их проводником, ибо был человек мудрый и знал, как устроить дело, чтобы карелы, попав к нему в руки, не избежали позорной смерти. Однажды он вызвался сопроводить отряд этих разбойников через озеро под названием Оунасъярви. Во время пути карелы проголодались и велели Лаурукайнену причалить к острову. Насытившись, они улеглись спать, выставив охрану у своих лодок, которых было числом семь (по другим рассказам: три), все груженые съестными припасами и украденными сокровищами. Однако судьба сложилась для карел неудачно, ибо и часовой заснул. Лаурукайнен же занес в лодки все, что карелы принесли с собой на берег – топоры, мечи, котлы, съестное и все прочее. Затем он отвязал лодки, и едва успел сам запрыгнуть в одну из них, как проснулся часовой. Тот схватился за меч, но меча на поясе не оказалось. Увидев, что он безоружен, часовой кинулся в воду и вцепился в ближайшую лодку – ту самую, в которой сидел Лаурукайнен. Последний же выхватил меч и отсек врагу пять пальцев, которые упали в лодку, в том числе один из них с золотым перстнем. Тут часовой поднял тревогу, но, когда русские выбежали на берег, Лаурукайнен выплыл уже на середину озера. Тогда они принялись просить Лаурукайнена о пощаде, говоря ему: «вернись, святой брат наш, будешь есть кашу со шведским маслом собственной ложкой (по другим данным: ложкой своего хозяина). Лаурукайен ответил: «кашу и муку я забрал с собой». Когда карелы увидели, что просьбы не помогают, кто-то из них крикнул: «Вернись, мы зальем тебе в глотку расплавленный свинец». После этого события Лаурукайнен девять суток плавал вокруг острова, следя за тем, чтобы карелам не удалось сбежать. Когда на десятый день он причалил к острову, все карелы были мертвы, кроме одного, который еще мог повернуть голову. Остров, где все это произошло, по сей день называют карельским островом (Karjalan saari)».

«В другой раз, – продолжал Эрик, – карелы взяли Лаурукайнена штурманом вниз по реке Патсйоки (Patsjoki). Когда они приблизились к тамошнему водопаду, Лаурукайнен связал вместе все их семь лодок и велел им всем залезть под одеяла, чтобы не прийти в ужас при виде огромного водопада. Ничего не подозревая, карелы послушались его совета. После этого Лаурукайнен повел лодки близко к берегу и спасся, уцепившись за скалу, а карелы погибли в водопаде».

«В другой раз он снова направил лодку карел прямо на скалу на той же реке. Лодка разлетелась вдребезги, много карел погибло, а сам Лаурукайнен и на этот раз спасся, ибо гнев воды, который по-фински называется weden ärimys, ему не был страшен».

«После этих подвигов карелы так возненавидели Лаурукайнена, что решили его убить. Говорят, что в конце концов им это удалось, хотя и с большим трудом и лишь после того, как Лаурукайнен причинил им большие несчастья. Однажды они застигли его врасплох в сарае, где он хранил мясо, и были совершенно уверены, что это он теперь у них в руках. Стоя снаружи у сарая, карелы с нетерпением ждали, когда же он выйдет, и пытались угрозами заставить его это сделать. Однако Лаурукайнен не торопился и спокойно набил свою лопарскую накидку мясом. Между тем карелы кричали все громче, грозясь напасть на него в сарае, если он не выйдет сам. В конце концов Лаурукайнен выбросил свою набитую мясом накидку на землю через слуховое окно. Карелы приняли накидку за самого Лаурукайнена и накинулись на него со своими копьями. В возникшей кутерьме Лаурукайнен сбежал и еще более одурманил карел своим колдовством, так что они, видя везде Лаурукайнена, обратили свое оружие против друг друга и погибли все до последнего воина».

Это предание я позднее слышал в изложении других с той разницей, что Лаурукайнен заполнил свою накидку пухом и воспользовался случаем, чтобы убежать, пока карелы были окружены облаком пуха.

Едва Эрик закончил свое повествование, как мы достигли озера под названием Сейдаярви. Узнав от Эрика о его названии, я отметил, что озеро скорее следовало бы назвать Сайвоярви, ибо вода в нем была совершенно прозрачная. Если исходить из того, что рассказывают лопари, такого рода озера часто носят такое наименование в соответствии с распространенным у лопарей представлением, что эти озера населяли Сайво – божества, о которых говорят, что они не позволяют рыбакам вести промысел в их водах – поэтому те, кто хочет попытать счастья, должны грести медленно и без шума, чтобы обмануть водяные божества. Эрик не обратил никакого внимания на это мое замечание, продолжая утверждать, что настоящее имя озера Сейдаярви, а затем сообщил причину для такого наименования – дескать, на мысе, вдающемся в воду слева от нас, в древние времена стоял лопарский идол (сейда). Идол этот принадлежал знаменитому колдуну по имени Ломпсоло, который с помощью божества промышлял рыбой, добывая богатый улов. На другом берегу разбил свой рыбацкий лагерь другой колдун, однако у него не было своего идола, так что его преследовали неудачи в его промысле. Желая улучшить свою удачу, он решил, пока Ломпсоло спал, разрушить его идола, что и имело предполагаемые последствия – улов у него был удачный, в то время как Ломпсоло, обязанный своим уловом идолу, на этот раз рыбы не выловил. Однако Ломпсоло дело так не оставил. Он обзавелся новым идолом, и вновь вся рыба пошла в его сети, пока второй колдун снова не разрушил его идола. Чтобы положить конец этой распре, два колдуна договорились сойтись на близлежащей горе на поединок, где в качестве оружия можно применять лишь колдовство и заклинания. Ломпсоло отправился на место встречи, приняв облик самца оленя, надеясь в этом обличье остаться неузнанным для противника. Но второй, уже стоявший на скале, готовый к бою, увидел бегущего оленя и крикнул издалека: «Ты Ломпсоло!» Решив не испытывать удачу, Ломпсоло сдался и бежал с поля боя, ибо заметил, что без помощи своего идола он не мог сравниться со своим противником.

«Мы сбились с пути, проводник заблудился!» – это страх, который часто преследует путешественника по Лапландии, уставшего от трудностей и мечтающего добраться до конечной цели. Возможно, такие опасения возникли и у дорогого читателя, взявшего на себя труд сопровождать путешественников в их блужданиях по сказочным землям Лапландии. В таком случае долг мой – взять на себя роль проводника и заверить моих спутников, что мы по-прежнему на верном пути. С момента нашего отъезда из деревни Пелдовуома мы прошли четыре мили вверх по реке Пелдойоки и теперь находимся на берегу озера Сейдаярви, неподалеку от Пелдотунтури. От этой горы берет свое начало река Пелдойоки, которая течет через озера Пахтаярви и Армоярви, но становится судоходной, только когда река Сейдаярви приносит ей в дань свои воды.

Даже во время разлива добраться до Армоярви по реке можно лишь с большим трудом, но в такое время года Эрик счел, что этот речной путь совсем не пригоден. Поэтому он предложил покинуть водную систему Пелдойоки и найти иной путь для пересечения хребта. Он сообщил нам, что с южной стороны от Пелдотунтури на большом протяжении находится череда малых озер, идущих до самого хребта. При этом он обратил наше внимание на то, что эти озера не имеют соединения друг с другом, так что нам придется перетаскивать лодку волоком и нести поклажу на себе от одного озера до другого. Хотя такая работа показалась нам несколько неприятной, мы решили выбрать этот путь, учитывая озера, лежавшие на нашем пути и облегчавшие нам передвижение. Таким образом, у Сейдаярви вся наша поклажа была разделена на три части, которые Эрик с Йессио без особых церемоний взвалили нам на плечи. Сами они волокли лодку, а мы с нашим грузом следовали за ними по пятам. Таким способом мы преодолели путь между Сейдаярви и Кааккуринъярви, Нокканайнен, Коухтаярви, Питкяярви, Нимитойн ярви и Пахтаярви. Вышеназванные озера разделяло незначительное расстояние, но от Пахтаярви до ближайшего озера под названием Виеттаярви нас отделяло около четверти мили. Все это расстояние мы совместными усилиями волокли лодку и, дотащив-таки ее до Виеттаярви, мы все вместе вернулись к Пахтаярви забрать наши вещи. Переплыв Виеттаярви, мы оказались у подножья горного хребта, который, если мне не изменяет память, называется Корсатунтури. И тут начались настоящие испытания, ибо по берегам озера Виеттаярви возвышаются довольно крутые горы, а нам требовалось преодолеть расстояние в три четверти мили, чтобы перевалиться через них. Уставшие после усилий дня, некоторые из нашего общества предложили лечь отдохнуть, отложив переход через горы на следующий день, но Эрик горячо воспротивился этому предложению, заверяя нас, что после нескольких часов сна мы будем чувствовать себя еще более усталыми и разбитыми. Поскольку и Йессиё придерживался такого же мнения, мы решили в девять вечера пуститься в трудный путь. Как и у озера Пахтаярви, мы оставили здесь всю поклажу и для начала потащили волоком пустую лодку. Приложив еще усилия, мы смогли подняться на гору, но на этом остатки наших сил иссякли. В это самое время Эрик выступил вперед и признался, что не уверен в дороге и ведет нас по чужому описанию. В нашем неутешительном положении мы уселись на горе, закурили трубки и стали держать совет. Однако на этом совете мы не решили ничего иного, как то, что один из нашего общества должен вернуться к Виеттаярви и принести оттуда бутыль с ромом – единственную, оставшуюся в нашем распоряжении, в то время как остальные четверо будут стараться в меру своих сил продвигать лодку в соответствии со словесным описанием Эрика. Мне выпало почетное задание вернуться за бутылкой рома, которое я и выполнил ко всеобщему удовлетворению, хотя чуть было не заблудился на пустынной горе. Тем временем мои товарищи добрались до ручейка, доказывавшего – судя по тому описанию дороги, которое получил Эрик – что мы по-прежнему на верном пути. Как заверил нас Эрик, этот ручеек впадает в озеро Корсаярви – а это именно то озеро, к которому мы направлялись. Опустошив наполовину содержимое бутыли, мы с новыми силами принялись тащить лодку, поначалу следуя вышеназванному ручейку, но тут на нашем пути лежали большие камни, которые вскоре заставили нас покинуть ручеек и продолжить движение в прежнем направлении. Когда же мы ночь напролет со всем усердием продолжали выполнять эту трудную работу, но так и не добрались до Корсаярви, то в конце концов вынуждены были отправить проводника нашего на поиски озера. По прошествии какого-то времени он вернулся с радостным сообщением, что мы совсем близко к цели, однако движемся не вполне верным направлением. До озера мы добрались только ближе к 6-ти утра. Эрик и Йессиё отправились за нашими вещами, оставленными у озера Виеттаярви, а мы, остальные, прилегли отдохнуть на берегу Корсаярви.
Вскоре после полудня мы проснулись, замерзшие и промокшие, ноги болели от усталости, бока ломило, в груди покалывало, и настроение было подавленное. Само собой разумеется, что такого рода путешествие, особенно с того момента, как наш разговорчивый проводник попрощался с нами у Корсаярви, было в высшей степени опасным и неприятным. Поэтому я не стану вдаваться в подробности, а лишь скажу для сведения будущих путешественников пару слов о направлении нашего движения. Поначалу мы плыли на лодке по озеру Корсаярви, которое легко узнать, так как оно со всех сторон стиснуто скалами. Озеро имеет в длину около полумили и оно такое узкое, что его трудно увидеть с суши, пока не подойдешь вплотную. К северу озеро еще более сужается и превращается в незначительный ручеек, где лодка не может продвинуться ни на шаг без того, чтобы ее приходилось тащить. Вдоль этого ручейка наше путешествие продолжалось еще около полумили, после чего мы, наконец, добрались до Ивалойоки, большой реке, впадающей в озеро Энаре. Уже у своего истока эта река настолько глубока, что путешественник может почти беспрерывно сидеть в лодке, если только он не предпочтет бежать по мокрому бугристому берегу среди зарослей ивы. После нескольких часов путешествия по реке Ивалойоки достигаешь так называемого «ломполо» (lompolo), то есть широкого разлива реки, похожего на озеро. Здесь взору открываются прекрасные сухие берега с пышными березами и богатой растительностью. В таком месте ботаник наверняка обнаружит множество редких растений, но нас больше интересовала зоология. Поэтому мы устроили охоту на диких гусей и преуспели, так что нам удалось пополнить наши уже довольно оскудевшие запасы продовольствия. Затем мы снова не спеша продолжили наше путешествие вниз по течению реки.

«Дым, люди!» После нескольких часов путешествия этот крик одновременно сорвался с наших губ. Еще до того, как мы выбрались на берег, рыбак, разбивший свой лагерь у костра, приветствовал нас такими речами: «Кто вы такие, плывущие по Ивалойоки и куда держите путь? Впрочем, я спрашиваю вас о том, что уже знаю. Я видел вас всех во сне, и тебя, Йессиё, в образе твоего покойного отца». Поскольку рыбак таким образом выдал, каким богам поклоняется, я немедленно пустил в ход мягкую артиллерию, то есть предложил рыбаку чарку и табаку, купил у него всяких мелочей, нимало не торгуясь, и подарил его сыну несколько книг. Еще одна чарка – и рыбак стал самым честным и разговорчивым колдуном в мире. Он принялся рассказывать об очень странных вещах, которые проделывал он сам и другие колдуны. К сожалению, рассказ его получился весьма бессвязным, что, видимо, стало последствием второй чарки. Следующий рассказ о Юхане Пяйвиё и другом знаменитом колдуне по имени Торагас, получился наиболее внятным:

«Одна колдунья из приграничной Лапландии по имени Кирсти Ноухтуа, отправилась в Киттиля с целью колдовством приманить всех диких оленей на свои земли. Пяйвиё, прознавший о ее тайном замысле, отправил Торагаса на реку Ивалойоки, чтобы там заколдовать ведьму и помешать оленям уйти через реку. Когда появились олени, Торагас принялся очень внимательно осматривать их, опасаясь, что ведьма могла обратиться оленем. Но во всем стаде не нашлось ни одного, которого можно было бы принять за превращенную Кирсти, и менее всего ему пришло в голову подозревать последнего оленя – хромого, тощего, кривого, который едва поспевал за стадом. Будучи не в состоянии узнать ведьму, он не смог помешать оленям переплыть реку. И только увидев, как последний хромой и кривой олень не плывет, как остальные, а ныряет и выныривает на другой стороне, он убедился, что именно это и есть та самая Кирсти. Но когда она успешно перебралась на другой берег, Торагас не мог разрушить ее колдовство. Стало быть, он вернулся к Пяйвиё и рассказал, как дело вышло. Тогда последний решил отправить Торагаса в приграничную Лапландию, чтобы получше узнать об именах колдуньи, ее способностях и прочем. Когда Торагас выполнил это поручение к удовлетворению Пяйвиё, последний с помощью своего колдовства предпринял попытку заставить оленей вернуться. Тем временем он послал Торагаса посмотреть, не виднать ли оленей. Они же бежали ему навстречу с такой скоростью, что Торагас еще за три мили услыхал топот копыт (nasasi) оленей. В тот момент стадо находилось у реки, которую в честь этого события называют Насамайоки».

Большинство рассказов, которыми поделился со мной рыбак, имело аналогичный характер. В них описывались подвиги выдающихся шаманов, и по большей части прославлялась способность древних колдунов прошлого принимать по своему желанию любое обличие. Вера в такие способности колдунов была широко распространена в Финляндии и особенно в Лапландии, и по сей день эти суеверия у лапландцев не до конца искоренены. По крайней мере, можно услышать, как наши финские лопари заверяют, что в приграничной Лапландии можно встретить шаманов, которые подобно Пявиё, Торагасу и другим могут принимать образ оленя, медведя, рыбы, птицы и так далее. Шаман в таком перевоплощенном виде называется у лапландцев Вироладш, у финнов Виролайнен, что на самом деле означает «эстонец». Наш рыбак исполнил мне на финском языке длинную песнь, в которой упоминалось множество таких метаморфоз. Поскольку данная песнь начисто лишена внутренней логики, я позволю себе лишь кратко изложить ее содержание. Песнь начинается с запева, в которой колдун по имени Каркиас жалуется на страдания своей земли, вызванные тем, что Торагас своим колдовством согнал всех оленей в Киттиля. За этим вступлением следует описание того унижения, которое претерпел сам Каркиас от своего «недруга». Дело в том, что Торагас убил Каркиаса и сбросил его в озеро. Однако там Каркиас снова обрел жизнь и прожил еще много лет в ином образе под печенью у щуки. Затем Торагас поймал щуку и держал ее, а с ней и Каркиаса, в своем сарае. Освобожденный оттуда, Каркиас начал бродить в человеческом обличие, но во время охоты был разоблачен и во второй раз убит Торагасом. Затем песнь вновь позволяет Каркиасу очнуться, но (похоже) только в могиле. Тут он начинает тосковать о сыне, и, едва он высказывает эту свою тоску, как сын прилетает к нему в образе глухаря. Огорченный тем, что сын не уступает ему в колдовском искусстве, Каркиас начинает упрекать его.

Рассердившись, сын улетает восвояси. Тогда отец превращается в нырка-гоголя и начинает преследовать сына, догоняет и возвращает его. После этого между отцом и сыном начинается ссора, которая заканчивается тем, что сын покидает отца навсегда.

Когда я записал некоторые песни и сказки рыбака, щедро снабдив его табаком и самогоном, он проникся ко мне такой дружбой, что пригласил посетить его дом в Киттиля. Там он обещал рассказать мне еще более удивительные вещи, а также показать мне идола Пяйвиё. «Этот сейда питается людьми, – проговорил он с торжественной серьезностью , – но со мной тебе бояться нечего». Будучи убежден в силе собственных чар, он и нас с Б. тоже счел чародеями. Сачки для ловли насекомых и ножницы он принял за колдовские приспособления, а когда я по бумажке прочел заклинание, он указал на зачеркнутое место, заявив: «в этом вся сила». По происхождению рыбак был из лопарей, однако с самого детства жил среди финнов, утратив тем самым свою национальность, а с ней и чувство собственного достоинства. В его облике сочетались трусость и наигранное смирение, хитрость, жадность и прочие качества, обычно развивающиеся у людей, выросших в угнетении. В особенности рыбак оказался невероятно ловок в торговле. Мы купили у него несколько свежих хариусов, цену на которые он назначил произвольно. Довольный сверх меры нашей щедрой оплатой, он тут же достал из своей отвратительно пахнущей сумки две сушеных рыбины, назначив за них примерно ту же цену, что мы отдали за свежую рыбу. Когда и они были к его удовольствию оплачены, он начал собирать остатки своего обеда, состоявшего из несколько гусиных лапок, и, когда ему удалось всучить нам и их, самодовольно заявил: «Кто бы мог подумать, что на Ивлайоки меня ждет такой удачный базарный день!» Тем временем его сын смазал наши сапоги, использовав для этого нашу собственную смазку. Усилия мальчика мы щедро оплатили деньгами, хлебом и книгами, однако рыбак кричал нам вслед, когда мы уже собирались садиться в лодку: «А за смазку? Смазку-то вы не заплатили!» Когда мы оплатили и это, и нам показалось, что мы выполнили все требования, то рыбак потребовал себе еще чарку.

Дальнейшее наше путешествие вниз по реке Ивало было примечательным из-за окружавшей нас величественной природы. Едва потеряв из виду нашего бродячего хозяина, мы услышали гул шумящих порогов – в течение трех последующих суток эта музыка постоянно звучала у нас в ушах. Пороги были предательски опасны, однако у нас не оставалось иного выхода, кроме как отважно броситься в бурлящую волны, на каждом шагу грозившие смертельной опасностью. Толща воды в реке Ивало невелика, однако ее вполне хватило бы, чтобы поглотить нас и наше утлое суденышко. Чтобы течением нас не кинуло о скалы или об огромные камни, приходилось постоянно удерживать лодку при помощи длинных шестов (lärlingar). Весь день мы были заняты этим тяжким трудом, а ночи проводили у костра. Никакой крыши над головой мы себе так и не нашли, и в течение восьми дней жили под открытым небом, постоянно страдая от проливных дождей и холодной погоды.

Но, возвращаясь к особенностям реки, можно сказать, что вдоль верхнего течения ее почти повсеместно сопровождали чудовищные высокие горы, в некоторых местах стоящие отвесно над поверхностью и простирающиеся беспрерывно на многие мили. Б. и я с риском для жизни неоднократно взбирались на эти скалы в надежде наконец-то порадовать себя видом озера Энаре. Но, насколько хватало глаз, к северу, к югу, к востоку и к западу простирались одни лишь необозримые горы. В одном месте, где глубокая долина пролегала среди гор, сквозь плотный туман в ней иногда проблескивало озеро, и мы однажды при таком случае подумали, что уже видим вдалеке долгожданное Энаре, но Йессиё разрушил наши иллюзии, заверив нас, что мы не достигнем озера, пока не кончатся окружающие нас горы.

За несколько миль до впадения реки Ивало в Энаре наконец-то прервалась мрачная цепь гор, сжимавших, подобно злому гению, быстрый, отчаянно стремящийся вдаль поток. Вдали еще виднелись их голые макушки, но вокруг себя мы видели лишь прекрасные, поросшие травой равнины. Река замедлила свой бег, образуя небольшие островки, украшенные раскидистыми лиственными деревьями. Вскоре показались следы человеческой деятельности – стога сена, изгороди и прочее. Мы собрали все силы и налегли на весла, желая поскорее достичь человеческого жилья, и буквально не поверили своим глазам, когда вместо убогих шалашей в глубине Лапландии мы увидели прекрасно построенные финские дворы, окруженными зелеными лугами и прекрасными засеянными полями. Просто невероятно, как благотворно этот вид действует на душу после столь утомительного путешествия, какое предприняли мы. Бесконечное созерцание высоких гор и шумящих порогов притупляет чувства. Человек не в состоянии долго выносить постоянно вертящуюся в голове игру дикой природы. Мозг утрачивает гибкость, не может больше воспринимать и перерабатывать впечатления грозного окружения и погружается в молчаливое изумление. Но, когда природа наконец-то обретает покой, когда дикие стихии в тихой гармонии отражают ее истинную красоту, то и в человеческом сердце пробуждаются свежие радостные чувства. Интересно, однако же, отметить, что даже самая прекрасная природа кажется мертвой, пока в ней не видны следы человека, в то время как указатель у дороги, сломанное весло, кострище, иными словами, самая незначительная мелочь, по которой можно узнать царя природы, распространяет жизнь и уют по самой мрачной пустыне. Каким же раем земным показалась нам деревня Кюрё!